Vidyānandin's PatraparīkṣāDigital edition based on Gajādharalāl Jaina's 1913 printed editionPlain text of Trikha's 2025 editionPublished within the Digital Corpus of Vidyānandin's Works at www.dipal.org/dcv under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International LicenseNovember 21, 2025Print edition: Vidyānandasvāmi-viracitā ... Āptaparīkṣā Patraparīkṣā ca Gajādharalālajainaśāstriṇā sampādite. (Sanātanajainagranthamālā 1). Kāśī 1913.Enriched digital edition: dcv/Patraparīkṣā/PaP-HT-dThis resource for the text of the Patraparīkṣā (PaP) is published alongside other digital resources for the work. The resource at hand, PaP-HT‑t, is a resource for the specific text of the edition by Trikha (HT) in 2025. The resource renders only the plain text (t) without metatext except for punctuation and indication of verse or prose. H. Trikha created this resource during his occupations at the Institutes for South Asian, Tibetan and Buddhist Studies, University of Vienna, and for the Cultural and Intellectual History of Asia, Austrian Academy of Sciences. Substantial work was done in the project “Perspectivism and intertextuality in Vidyānandin’s works,” funded by the Austrian Science Fund (FWF Schrödinger project J 3880-G24). Trikha is especially grateful to the late Helmut Krasser for financing the capture of the printed edition. References in the left margin pertain to page and line of Gajādharalāl's printed edition. References in the left margin represent the current numner of basic divisional units, i.e., line groups and paragraphs. PaP-HT 1śrī­va­rddha­mā­na­m ānutya syā­dvā­da­nyā­ya­nā­ya­kaṃ | pra­bu­ddhā­śe­ṣa­ta­ttvā­rthaṃ pa­tra­vā­kyaṃ vi­cā­rya­te || PaP-HT 2kasmāt punaḥ śrī­va­rddha­mā­na­m arhaṃtaṃ bhagavaṃ taṃ syā­dvā­da­nyā­ya­nā­ya­kaṃ pra­ka­rṣe­ṇa sā­kṣā­dbu­ddhā­śe­ṣa­dra­vya­pa­ryā­yā­tma­jī­vādi­pa­dā­rtha­m e­vā­nu­tya pa­tra­vā­kya­m ā­cā­rya­pa­raṃ­pa­ra­yā vi­ca­ra­t vi­cā­rya­te | nanv a­kṣa­pā­dā­dye­kāṃ­ta­vā­di­nā­m a­nya­ta­ma­m ity a­tro­cya­te | PaP-HT 3nai­kāṃ­ta­vā­di­nāṃ pa­tra­vā­kyaṃ saṃ­bha­va­da­rtha­kaṃ | ta­tta­ttvā­dhi­ga­mo­pā­ya­pra­kā­śa­ra­hi­ta­tva­taḥ || yat tu saṃ­bha­va­da­rthā­tmā na tat tā­dṛ­kṣa­m īkṣitaṃ | yathā syā­dvā­da­bhṛ­dvā­kyaṃ ta­dṛ­kve­daṃ na tat tathā || PaP-HT 4nanv a­kṣa­pā­dā­dī­nāṃ pa­tra­vā­kyaṃ tāvan nety ayuktaṃ tasya pra­si­ddhā­va­ya­va­tve­na pra­si­ddha­tvā­t de­va­da­ttā­di­vā­kya­va­t | nāpi tad a­saṃ­bha­va­da­rtha­kaṃ sve­ṣṭa­syā­rtha­sya sā­dha­ka­tvā­t | na cā­sā­dhu­gū­ḍha­pa­da­prā­ya­m api patram ā­sa­jya­te sā­dhu­gū­ḍha­pa­da­prāyasyaiva ni­rā­ku­la­sya tasya tair ā­ve­di­ta­tvā­t | tad ucyate — PaP-HT 5pra­si­ddhā­va­ya­vaṃ vākyaṃ sve­ṣṭa­syā­rtha­sya sādhakaṃ | sā­dhu­gū­ḍha­pa­da­prā­yaṃ patram āhur a­nā­ku­laṃ || PaP-HT 6kathaṃ punaḥ pra­si­ddhā­va­ya­va­tvā­di­vi­śe­ṣa­ṇa­vi­śi­ṣṭaṃ vākyaṃ patraṃ nāma tasya śru­ti­pa­tha­sa­ma­dhi­ga­mya­pa­da­sa­mu­dā­yavi­śe­ṣa­rū­pa­tvā­t patrasya ta­dvi­pa­rī­tā­kā­ra­tvā­t | na ca yad yato 'nyat tat tena vya­pa­di­śya­te '­ti­pra­saṃ­gā­t | nī­lā­da­yo 'pi hi kaṃ­ba­lā­di­bhyo 'nye na te nī­lā­di­vya­pa­de­śa­he­ta­vaḥ teṣāṃ tadvya­pa­de­śa­he­tu­ta­yā pra­tī­ya­mā­na­tvā­t ki­rī­ṭā­dī­nāṃ puruṣe ta­dvya­pa­de­śa­he­tu­tva­va­t ta­dyo­gā­t tatra ma­tva­rthī­ya­vi­dhā­nā­t | nī­lā­da­yaḥ saṃti yeṣāṃ te nī­lā­da­yaḥ kaṃ­ba­lā­da­ya iti gu­ṇa­va­ca­ne­bhyo ma­tva­rthī­ya­syā­bhā­va­pra­si­ddhe­r iti cet u­pa­ca­ri­to­pa­cā­rā­d iti kramaḥ | śro­tra­pa­tha­pra­sthā­yi­no hi śabdātmakasya pa­da­sa­mu­dā­ya­vi­śe­ṣa­rū­pa­sya lipyām u­pa­cā­raḥ tatra tasya janair ā­ro­pya­mā­ṇa­tvā­t li­pyu­pa­ca­ri­ta­vā­kya­syā­pi patre sa­mu­pa­ca­rya­mā­ṇa­tvā­t tatra li­khi­ta­sya pa­tra­stha­tvā­t ta­du­pa­ca­ri­to­pa­cā­rā­t pa­tra­vya­pa­de­śa­si­ddheḥ | na ca yad yato 'nyat tat te­no­pa­cā­rā­d u­pa­cā­ro­pa­cā­rā­t vā vya­pa­de­ṣṭu­m aśakyaṃ śakrād anyatra vya­va­ha­rtṛ­ja­ne śa­krā­bhi­prā­ye sphuṭam u­pa­cā­rada­rśa­nā­t tato '­nya­trā­pi kā­ṣṭā­dā­v u­pa­cā­ro­pa­cā­rā­t śa­kra­vya­pa­de­śa­si­ddheḥ | tad uktaṃ — PaP-HT 7mukhyaṃ śa­bdā­tma­kaṃ vākyaṃ lipyām ā­ro­pya­te janaiḥ | pa­tra­stha­tvā­t tu tat patram u­pa­cā­ro­pa­cā­ra­taḥ || PaP-HT 8athavā pra­kṛ­ta­vā­kya­sya mukhyata eva pa­tra­vya­pa­de­śa iti ni­ga­dā­maḥ | padāni trāyaṃte gopyaṃte rakṣyaṃte parebhyaḥ pra­ti­vā­di­bhyaḥ svayaṃ vi­ji­gī­ṣu­ṇā yasmin vākye tat patram iti pa­tra­śa­bda­sya ni­rva­ca­na­si­ddheḥ | tathā loke vya­va­ha­rtta­ri śāstre ca gu­ru­pa­rva­kra­mā­yā­te pratīteḥ | na ca padāni vi­ni­ści­ta­pa­da­sva­rū­pa­ta­da­bhi­dhe­ya­ta­ttve­bhyaḥ parebhyas trātum a­śa­kyā­ny eva ku­ta­ści­d va­rṇa­vi­pa­ryā­sa­nā­deḥ pra­kṛ­ti­pra­tya­yā­di­go­pa­nā­d vā ta­ttrā­ṇa­saṃ­bha­vā­t pa­da­gū­ḍhā­di­kā­vya­va­t | tad uktaṃ — PaP-HT 9trāyaṃte vā padāny asmin parebhyo vi­ji­gī­ṣu­ṇā | ku­ta­ści­d iti patraṃ syāl loke śāstre ca rūḍhitaḥ || PaP-HT 10na cai­va­ma­sā­dhu­pa­dā­spa­da­ma­pi vākyaṃ pa­tra­mā­sa­jya­te­su­spa­ṣṭa­pa­da­me­va vā sā­dhu­gū­ḍha­pa­da­prā­ya­mi­ti­va­ca­nā­tta­du­ktaṃ — PaP-HT 11na­cā­sā­dhu­pa­daṃ vākyaṃ pra­spa­ṣṭa­pa­da­me­va vā |sā­dhu­gū­ḍha­pa­da­prā­ya­mi­ti tasya vi­śe­ṣa­ṇā­t || PaP-HT 12pa­da­pā­dā­di­gū­ḍha­kā­vya­me­vaṃ patraṃ prāpnoti iti ce­nna­pra­si­ddhā­va­ya­va­tve­na vi­śi­ṣṭa­sya pa­tra­tva­va­ca­nā­t na hi­pa­da­gū­ḍhā­di­kā­vyaṃ pra­mā­ṇa­si­ddha­pra­ti­jñā­dya­va­ya­va­vi­śe­ṣa­ṇa­ta­yā­kiṃ­ci­tpra­si­ddhaṃ tasya tathā pra­si­ddhau­pa­tra­vya­pa­de­śa­si­ddhe­ra­vā­dhi­ta­tvā­tta­du­ktaṃ — PaP-HT 13pa­da­gū­ḍhā­di­kā­vyaṃ ca naivaṃ patraṃ pra­sa­jya­te |pra­si­ddhā­va­ya­va­tve­na vi­śi­ṣṭa­syā­bhi­dhā­na­taḥ || PaP-HT 14sva­ya­mi­ṣṭa­syā­rtha­syā­sā­dha­ka­ma­pi tā­dṛ­gvā­kyaṃ­pa­tra­me­va­mā­sa­kta­mi­ti cenna sve­ṣṭā­rtha­sā­dha­na­syai­ve­ha­pa­tra­vi­cā­re patratvava­ca­nā­t ta­da­pya­bhi­hi­taṃ — PaP-HT 15sve­ṣṭhā­rthā­sā­dha­na­syā­pi naivaṃ pa­tra­tva­mā­pa­te­t |sve­ṣṭā­rtha­sā­dha­na­syai­va pa­tra­tva­va­ca­nā­di­ha || PaP-HT 16tato nā­kṣa­pā­dā­dī­nā­me­kāṃ­ta­vā­di­nāṃ­pa­tra­vā­kya­ma­saṃ­bha­va­da­rtha­kaṃ iti ke­ci­tta­da­sa­tya­tho­kta­la­kṣa­ṇa­sya patravākyasya te­ṣāṃ­vi­cā­rya­mā­ṇa­syā­vya­va­sthi­teḥ tathāhi — nā­kṣa­pā­da­sya­tā­va­dya­tho­kta­la­kṣa­ṇaṃ pa­tra­vā­kyaṃ saṃ­bha­va­ti prasiddhā­va­ya­va­tva­sya vi­ra­hā­tsu­ga­tā­dī­nā­mi­va | ta­da­va­ya­vā­hi­pra­ti­jñā­da­yaḥ paṃ­cā­kṣa­pā­de­nā­bhi­dhī­yaṃ­te­pra­ti­jñā­he­tū­dā­ha­ra­ṇo­pana­ya­ni­ga­ma­nā­nya­va­ya­vā i­ti­sū­tra­pra­ṇa­ya­nā­t | ta­trā­ga­maḥ pratijñā vi­śva­ta­śca­kṣu­ri­ti­vi­śva­to mukho viśvato bāhuriti viśvataḥ pā­tsaṃ­bā­hu­bhyāṃ dhamati saṃ­pa­ta­ttrai­rdyā­vā­bhū­mī ja­na­ya­nde­va­e­ka iti yathā ā­ga­mā­rtho vā pratijñā vi­vā­dā­dhyā­si­ta­mu­pa­la­bdhi­ma­tkā­ra­ṇa­ka­mi­ti | ya­thā­he­tu­ra­nu­mā­naṃ tena pra­ti­jñā­tā­rtha­syā­nu­mī­ya­mā­na­tvā­t kā­rya­tvā­di­ti | yathā u­dā­ha­ra­ṇaṃ pratyakṣaṃ vā­di­pra­ti­vā­di­no­rya­tra­bu­ddhi­sā­myaṃ ta­du­dā­ha­ra­ṇa­mi­ti va­ca­nā­t va­strā­di­va­di­ti yathā u­pa­na­ya­mu­pa­mā­naṃ dṛṣṭāṃtaḥ dha­rmi­sā­dhya­dha­rmi­ṇoḥ sā­dṛ­śyā­t­, "­pra­si­ddha­sā­dha­rmyā­t sā­dhya­sā­dha­na­mu­pa­mā­na­mi­ti­" va­ca­nā­t yatkāryaṃ ta­du­pa­la­bdhi­ma­tkā­ra­ṇa­kaṃ dṛṣṭaṃ yathā va­strā­di­ta­thā ca vi­vā­dā­dhyā­si­ta­mi­ti | ya­thā­sa­rve­ṣā­me­ka­vi­ṣa­ya­tva­pra­darśa­na­pha­laṃ ni­ga­ma­naṃ­ta­smā­du­pa­la­bdhi­ma­tkā­ra­ṇa­ka­mi­ti ya­thā­ā­ga­mā­nu­mā­na­pra­tya­kṣo­pa­mā­na­va­t pha­la­sa­mu­dā­ya­rū­patvā­tpaṃ­cā­nā­ma­va­ya­vā­nā­mi­ti vyā­khyā­nā­t | na cai­te­paṃ­cā­va­ya­vāḥ pra­mā­ṇa­to vi­cā­rya­mā­ṇā vi­pa­ści­cce­ta­si suniścitā­śca­kā­sa­ti­, pa­tra­vā­kyā­bhā­se­'­pi saṃ­bha­vā­t te­ṣāṃ­pa­kṣa­dha­rma­tva­sa­pa­kṣe­sa­tva­vi­pa­kṣā­sa­tva­mā­trā­ṇā­mi­va­tra­yā­ṇā­ma­va­ya­vā­nāṃ su­ga­ta­saṃ­ma­tā­nāṃ vī­tā­dī­nā­mi­va­ka­pi­la­vi­ka­lpi­tā­nāṃ ta­da­bhā­ve­'­pi pa­tra­vā­kya­sya svā­rtha­sā­dha­na­sya­da­rśa­nā­t sā­dhyā­vi­nā­bhā­va­ni­ya­ma­ni­śca­ya­la­kṣa­ṇā­de­va he­toḥ­sā­dhya­pra­si­ddheḥ taduktaṃ — PaP-HT 17na caivaṃ lakṣaṇaṃ pa­tra­ma­kṣa­pā­da­sya yujyate |pra­si­ddhā­va­ya­va­tva­sya vi­ra­hā­tsu­ga­tā­di­va­t || pa­tra­syā­va­ya­vāḥ paṃca pra­ti­jñā­da­ya i­tya­sa­t |pa­trā­bhā­se­'­pi sa­dbhā­vā­tte­ṣāṃ trai­rū­pa­mā­tra­va­t || ta­da­bhā­ve­'­pi patrasya svā­rtha­sā­dha­na­te­kṣa­ṇā­t | he­toḥ­sā­dhyā­vi­nā­bhā­va­ni­ya­mā­tma­ka­to yathā || sa­tsa­tsa­di­ti­saṃ­kṣe­pā­tsā­dhya­sā­dha­na­da­rśa­naṃ | vyā­ptyāḥ­sā­ma­rthya­taḥ sa­rva­nā­mā­bhā­ve­'­pi niścitaṃ || PaP-HT 18nanu ca ya­tkṛ­ta­kaṃ ta­da­ni­tyaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭa i­tyā­dau­sa­ti sa­rva­nā­ma­pra­yo­ge vyāptyā sā­dhya­sā­dha­na­va­ca­namu­pa­la­bdhaṃ na pu­na­ra­sa­ti yataḥ sa­tsa­di­tya­tra­sa­rva­nā­ma­pra­yo­gā­bhā­ve­'­pi saṃ­kṣe­pa­ta­sta­tsi­ddhye­tdha­rmi­ṇa­ścā­va­ca­na­mi­hāyuktaṃ a­gni­ra­tra­dhū­mā­di­tyā­di­ṣu­dha­rmi­va­ca­na­da­rśa­nā­di­ti kaścit so­'­pya­nā­lo­ci­ta­va­ca­na­pa­thaḥ­sā­ma­rthyā­dga­mya­mā­na­sya sa­rva­nā­mno pra­yo­ge­vi­ro­dha­vai­dhu­ryā­t paṃ­cā­va­ya­va­vā­di­naḥ­sā­dha­rmyā­va­ya­va­vyā­khyā­nā­da­rtha­to­ga­mya­mā­nā­nāṃ vaidharmyāva­ya­vā­nā­mi­va kva­ci­da­va­śyaṃ ta­tpra­yo­ge paṃ­cā­va­ya­va­va­ca­ne­nyū­na­tā­nu­ṣaṃ­gā­t a­va­ya­va­vā­di­nāṃ bauddhānāṃ tryaṃśasya hetorbhā­ṣa­ṇā­t sā­ma­rthya­to ga­mya­mā­nā­nāṃ pra­ti­jñā­dī­nā­mi­va­ta­tpra­yo­ge sva­ya­ma­sā­dha­nāṃ­ga­va­ca­na­sya ni­gra­hā­dhi­ka­ra­ṇa­sya tai­ra­bhi­dhā­nā­t tata eva dha­rmi­ṇo­'­pya­va­ca­na­mi­ti­saṃ­kṣi­pta­pa­tra­vā­kye­na vi­ru­ddhya­te ta­sya­pa­rī­kṣā­da­kṣai­ra­kṣū­ṇa­ta­yo­pala­kṣi­ta­tvā­tta­du­ktaṃ — PaP-HT 19vai­dha­rmyā­va­ya­vā ya­dva­tpaṃ­cā­va­ya­va­vā­di­naḥ |sā­dha­rmyā­va­ya­vā­khyā­nā­dga­myaṃ­te­'­rthā­da­bhā­ṣi­tāḥ || pra­ti­jñā­yā­śca ke­ṣāṃ­ci­ddhe­to­stryaṃ­śa­sya bhā­ṣa­ṇā­t |sā­ma­rthyā­dga­mya­mā­na­tvā­nna prayojyā yathaiva tu || tathā sā­ma­rthya­ga­mya­tvā­tsa­rva­nā­mno­pya­bhā­ṣa­ṇaṃ |kva­ci­di­ṣṭaṃ pa­rī­kṣā­yāṃ da­kṣai­rddha­rmi­ṇa eva ca || PaP-HT 20nanvevaṃ kva­ci­da­pi pra­ti­jñā­di­pra­yo­ge na syā­dvā­di­nāṃ­yu­kta­rū­po­bha­ve­t tasya sā­ma­rthyā­dga­mya­mā­na­tvā­tsa­rvanā­ma­va­di­ti na ma­nī­ṣi­bhi­rma­na­si nidheyaṃ te­ṣāṃ­pra­ti­pā­dyā­nu­ro­dhe­na pra­yo­go­pa­ga­mā­t yathaiva hi­ka­sya­ci­tpra­ti­bodhya­syā­nu­ro­dhe­na sā­dha­na­vā­kye­saṃ­dhā­bhi­dhī­ya­te dṛ­ṣṭāṃ­tā­di­ka­ma­pi na cai­vaṃ­sā­dha­na­syai­ka­la­kṣa­ṇa­tvaṃ svayaṃ pa­rī­kṣi­tama­pa­kṣi­pya­te ta­to­'­nyāṃ­śā­nāṃ sa­tā­ma­pi­ta­lla­kṣa­ṇa­tvā­pā­yā­tsā­dha­nā­bhā­se­pi­ta­tsaṃ­bha­vā­da­sā­dhā­ra­ṇa­tā­vi­ra­hā­t tathaiva hi­ku­mā­ra­naṃ­di­bha­ṭṭā­ra­kai­ra­pi sva­vā­da­nyā­ye­ni­ga­di­ta­tvā­tta­dā­ha — PaP-HT 21pra­ti­pā­dyā­nu­ro­dhe­na pra­yo­ge­ṣu pu­na­rya­thā | pra­ti­jñā­pro­cya­te ta­jjñai­sta­tho­dā­ha­ra­ṇā­di­kaṃ || na caivaṃ sā­dha­na­syai­ka­la­kṣa­ṇa­tvaṃ vi­ru­dhya­te |he­tu­la­kṣa­ṇa­tā­pā­yā­da­nyāṃ­śa­sya ta­tho­di­taṃ || a­nya­thā­nu­pa­pa­ttye­ka­la­kṣa­ṇaṃ liṃ­ga­maṃ­gya­te |pra­yo­ga­pa­ri­pā­ṭī tu pra­ti­pā­dyā­nu­ro­dha­taḥ || PaP-HT 22nanu cā­ti­saṃ­kṣi­pta­pa­tra­vā­kye he­tu­re­va pra­yo­kta­vyaḥ­tā­va­nmā­trā­tsā­dhya­ma­va­bo­ddhuṃ sa­ma­rthā­n na­rā­npra­ti sādhyābhi­dhā­na­sya ni­ra­rtha­ka­tvā­t pra­paṃ­ca­tā­ra­ta­myā­t sā­dhyaṃ­ni­śce­tu­mī­śā­n prati dvau cā­va­ya­vau pra­yo­kta­vyau pa­kṣo­he­tu­śce­ti tra­ya­ścā­va­ya­vāḥ kāṃścana pra­ti­pa­kṣo­he­tu­rdṛ­ṣṭāṃ­ta­śce­ti | catvāro vā ta­e­vā­va­ya­vāḥ­so­pa­na­yāḥ pa­rā­nu­gra­ha­pra­va­ṇaiḥ sadbhiḥ pra­yo­kta­vyāḥ | paṃca vā pra­ti­jñā­he­tū­dā­ha­ra­ṇo­pa­na­ya­ni­ga­ma­na­bhe­dā­t | anyathā ta­tpra­ti­pa­tte­ra­yo­gā­di­tya­nye prāhuḥ tadāha — PaP-HT 23he­tu­re­va pra­yo­kta­vya­stā­va­nmā­trā­tpra­ve­di­tuṃ |sa­ma­rthā­npra­ti­bo­dhyā­n nṝn sādhyaṃ saṃ­kṣe­pa­to nanu || dvau ca trayaśca catvāraḥ paṃca cā­va­ya­vāḥ pare |pra­yo­kta­vyāḥ pra­paṃ­ce­na sa­dbhi­ri­tya­pa­re viduḥ || PaP-HT 24te­'­pye­vaṃ pṛṣṭavyāḥ he­tu­stā­va­tke­va­laḥ pra­yu­jya­mā­naḥ­ka­thaṃ pra­yu­jya­ta iti yadi pra­tha­māṃ­taḥ sa­tsa­di­tye­va tadāsya kutaḥ sā­dhya­tva­vya­va­cche­daḥ­sā­dhya­la­kṣa­ṇa­vai­ka­lyā­t sa­tsa­ttva­sya pra­si­ddha­tvā­tsā­dhya­syā­pra­si­ddha­la­kṣa­ṇa­tvā­t kiṃ punaḥ sa­tsa­di­tyu­cya­te­ya­ta­sta­tsa­ka­la­ja­na­pra­si­ddhaṃ sā­dhya­vya­va­cche­de­na­sā­dha­na­tve­nai­va bu­ddhyā­ma­he na punaḥ sā­dhya­ni­rde­śatvena śaṃ­kā­ma­he sa­tsa­di­ti cet ime brūmahe sa­da­naṃ­sa­di­ti pramā ya­to­'­trā­bhi­pre­tā sa­rvai­rga­tya­rtha­tvā­tga­tya­rtha­sya ca jñā­nā­rtha­tvā­tsa­rve gatyarthā jñānārthe varttaṃte i­ti­va­ca­nā­tsa­tī vi­dya­mā­nā sā yasmin ta­tsa­tsa­dvi­dya­mā­na­pra­maṃ­pra­me­ya­mi­ti yāvanna ka­sya­ci­tpra­mā­ṇa­vā­di­naḥ­pra­me­ya­ma­pra­si­ddhaṃ | saṃ­vi­ta­mā­tra­pra­mā­ṇa­vā­di­naḥ­ta­da­pra­si­ddha­mi­ti na maṃtavyaṃ tasyāpi saṃ­vi­tsva­rū­pe­pra­me­ya­tva­pra­si­ddheḥ sva­rū­pa­sya svato ga­ti­ri­ti­sva­ya­ma­bhi­dhā­nā­tsaṃ­vṛ­tyā ta­da­bhi­dhā­ne pa­ra­mā­rtha­taḥ svarūpā­di­ga­ti­vi­ro­dhā­tsaṃ­vi­da­dvai­ta­si­ddhe­ra­yo­gā­t | ya­di­pu­na­ru­tpā­dā­di­sva­bhā­va­tvaṃ satvaṃ tadā ta­tsa­tsa­tsā­dhya­mi­ti­yu­ktaṃ vi­dya­mā­no­tpā­dā­di­sva­bhā­va­tva­sya sa­tsa­ttva­sya­ke­ṣāṃ­ci­da­pra­si­ddha­tvā­t sā­dhya­la­kṣa­ṇa­saṃ­pra­ti­pa­tte­ri­tye­vaṃ­ye bruvaṃte teṣāṃ sa­tsa­di­tyu­kte sa­tsa­tva­sya pra­si­ddha­ta­yā­sā­dhya­vya­va­cche­da­si­ddhā­va­pi sā­dha­na­sya dharmiṇo vya­va­cche­daḥ­si­ddhye­t tasyāpi pra­si­ddha­tve­na saṃ­ma­ta­tvā­tpra­si­ddho­dha­rmī­ti va­ca­nā­t yadi pu­na­rvi­du­ṣāṃ­sā­dhya­si­ddhya­rthaṃ dharmiṇo pra­yo­jya­tvā­tta­sya sā­dhyā­vi­nā­bhā­vā­bhā­vā­de­va vya­va­cche­da­si­ddhi­ri­ti ma­taṃ­ta­dā hetuḥ kevalaḥ kathaṃ teṣāṃ prayojyaḥ syāt sveṣṭasiddhyarthaṃ sā­dhya­syā­na­bhi­dhā­ne te­na­ta­syā­vi­nā­bhā­vā­pra­si­ddheḥ | pra­stā­vā­dga­mya­mā­ne­na­sā­dhye­nā­nu­kte­nā­pi he­to­ra­vi­nābhā­va­stā­va­dvi­dbhi­ra­va­dhā­rya­te iti cet na­cai­ta­tpa­rī­kṣā­kṣa­maṃ­pra­stā­va­sye­ṣṭā­ni­ṣṭa­yo­ra­rtha­yo­ra­vi­śe­ṣā­tka­ta­ra­smi­nna­rthe­he­tuḥ pra­yu­kto­ya­mi­ti jñā­tu­ma­śa­kteḥ ki­ma­ni­tyaḥ śabdo ni­tyo­ve­tyu­bha­yāṃ­śā­va­laṃ­vi­ni śaṃsaye sati he­tu­pra­yo­ga­sye­ṣṭatvā­t­"­saṃ­di­gdhe­'­rthe he­tu­va­ca­nā­di­ti­" kai­ści­tsva­ya­ma­bhi­dhā­nā­t | a­tha­ya­dai­ka­mu­kha­e­va pra­stā­va­stryā­tma­kaṃ jagat ka­tha­me­tadi­ti­ka­sya­ci­tpra­śne tadā he­tu­sta­trai­vā­ya­mi­ti jñātuṃ śa­kya­tvā­tpra­stā­vā­dga­mya­mā­ne­na sādhyena he­to­ra­vi­nā­bhā­vaḥ si­ddhya­tye­ve­tya­pi na saṃgataṃ pṛ­ṣṭa­vi­pa­rī­tā­rthe­he­to­rva­ca­na­sa­dbhā­va­da­rśa­nā­t a­tryā­tma­ka­mi­daṃ sa­rva­mi­ti­sva­ya­ma­bhī­psa­tāṃ tatraiva he­tu­pra­yo­go­pa­pa­tteḥ ya­di­pu­na­sta­tra pra­yu­kta­sya he­to­rvi­ru­ddha­tva­ni­śca­yā­t tathā ca­tryā­tma­ka­syai­va si­ddhe­ra­tryātma­ka­tva­sya sā­dhya­tvā­yo­gā­tna tena he­to­ra­vi­nā­bhā­va­si­ddhi­ri­ti mataṃ tadā tryā­tma­ka­tva­syā­pi­ku­taḥ sā­dhya­tvaṃ­, pra­si­ddha­sya sā­dhya­tva­vi­ro­dhā­tsā­dha­na­va­t | ka­sya­ci­ddhe­to­ra­tryā­tma­ka­tve sā­dhye­vi­ru­ddha­tā­ma­va­bu­ddhya­mā­na­sya sā­ma­rthyā­t tryā­tma­ka­tve­sā­dhye sa­mya­gdhe­tu­tva­ni­rṇa­ya­gha­ṭa­nā­tta­ttryā­tma­ka­pra­si­ddha­tvo­pa­pa­tteḥ yo hyanagnau sā­dhye­dhū­ma­va­ttva­sya he­to­rvi­ru­ddha­tā­ma­va­bu­dhya­te sa ta­syā­gnau­sā­dhye sa­mya­gdhe­tu­tva­ma­pi budhyata eva | na cai­vaṃ­bu­dhya­mā­na­sya pra­ti­pā­dya­tā ghaṭate pra­ti­pā­da­ka­va­t tatona taṃ prati hetuḥ kevalaḥ pra­yo­kta­vyaḥ syāt | atha ya­tpṛ­ṣṭaṃ­pra­ti­pā­dye­na tatra heturya­dā­cā­rye­ṇa pra­yu­jya­te ta­dā­ta­sya te­nā­vi­nā­bhā­vā­va­ga­ti­rbha­va­tye­ve­ti mataṃ tadapi na­sa­mī­cī­naṃ sā­dhya­ni­rdde­śa­syai­va sa­mā­ga­teḥ­pra­ti­pā­dya­kṛ­ta­pra­śna­vi­śe­ṣa­syā­nya­thā ta­trā­nu­pa­pa­tteḥ­u­tpā­dā­dyā­tma­kaṃ sarvaṃ kuta e­ta­di­ti praśne pra­me­ya­tvāditi he­to­rva­ca­ne­'­pi saṃ­baṃ­dhā­tsā­dhya­ni­rdde­śa­pra­si­ddheḥ­e­ka­ni­rdde­ṣṭu­ri­va bhi­nna­ni­rdde­ṣṭu­ra­pi tasya te­na­saṃ­baṃ­dhā­vi­śe­ṣā­t yathaiva hyekasya va­ktuḥ­sā­dhya­ni­rde­śā­naṃ­ta­raṃ sā­dha­na­sya nirdeśe ta­sya­te­nā­vi­nā­bhā­va­saṃ­baṃ­dha­sā­dhya­si­ddheḥ sā­dhya­vyā­ptasā­dha­no­pa­da­rśa­naṃ sphu­ṭa­ma­va­sī­ya­te tathā pra­ti­pā­dye­na­sā­dhya­pra­śna­va­ca­ne kṛte pra­ti­pā­da­ke­na sā­dha­nā­mi­dhā­ne­'­pi bhi­nna­va­ktṛ­ni­rdi­ṣṭa­yo­ra­pi­sā­dhya­sā­dha­na­yo­ra­vi­nā­bhā­vā­vi­ro­dhā­tka­tha­ma­nya­thai­ka­vā­kya­sya nā­nā­va­ktṛ­bhi­ru­dī­rya­mā­ṇa­sya saṃ­ba­dha­tā siddhyet tataḥ sarveṣāṃ vādināṃ a­vi­gā­ne­na­si­ddhaṃ saṃ­kṣe­pa­taḥ sā­dhya­sā­dha­na­ni­rde­śa­mā­traṃ na punaḥ kevalaṃ he­tu­va­ca­naṃ vi­du­ṣā­ma­pi ta­da­yo­gā­t kiṃvat sarveṣāṃ vā­di­nāṃ­a­vi­gā­ne­na saṃ­kṣe­pa­taḥ sā­dhya­sā­dha­na­da­rśa­naṃ prasiddhami­ti­ce­du­cya­te śrī­ma­da­ka­laṃ­ka­de­va­sya­, pratyakṣaṃ viśadaṃ jñā­naṃ­pra­mā­ṇa­mi­tyā­di­va­t | dha­rma­kī­rteḥ pratyakṣaṃ kalpanāpo­ḍha­ma­bhrāṃ­ta­mi­tyā­di­va­t | yo­ga­sya­sa­da­kā­ra­ṇa­va­nni­tya­mi­tyā­di­va­t | sāṃkhyasya cai­ta­nyaṃ­pu­ru­ṣa­sya sva­rū­pa­mi­tyā­di­va­t sa­tsa­tsa­di­ti­pa­tra­vā­kya­ma­nā­ku­la­me­va saṃ­bhā­va­yā­maḥ­sva­sā­dhyā­rthā­vi­nā­bhā­vi­sā­dha­na­syā­bhi­dhā­nā­t yathaiva hi­vi­śa­dajñā­nā­tma­ka­tva­maṃ­ta­re­ṇa pra­tya­kṣa­ma­nu­pa­pa­nnaṃ­jñā­nā­tma­ka­tve­na ca vinā pra­mā­ṇa­tvaṃ ke­ṣāṃ­ci­tpa­re­ṣāṃ­ka­lpa­nā­po­ḍhā­bhrāṃ­tā­bhyāṃ vinā pra­tya­kṣa­tvaṃ a­nye­ṣāṃ­ni­tya­tvā­dṛ­te sa­da­kā­ra­ṇa­va­tva­mi­ta­re­ṣāṃ pu­ru­ṣa­sva­rū­pā­bhā­ve­cai­ta­nyaṃ ta­tho­tpā­dā­di­tra­yātma­ka­tva­la­kṣa­ṇa­sa­tva­maṃ­ta­re­ṇa sa­tsa­tvā­khyā­pra­me­ya­tā­pi no­pa­pa­dya­ta eva pra­mā­ṇa­ba­la­taḥ pra­si­ddhā­yā­sta­syāḥ­a­nya­tra kva­ci­tsa­dbhi­rni­śca­yā­t | ā­tmā­di­dra­vya­mu­tpā­da­vya­ya­ni­rmu­ktaṃ prameyaṃ si­ddhaṃ­pa­ryā­ya­śca dhrau­vya­ni­rmu­ktaḥ pra­me­yo­'­stī­ti cā­yu­ktaṃ­dra­vya­pa­ryā­ya­yo­rbhe­dā­bhe­dai­kāṃ­te­'­na­va­sthā­nā­t ta­thā­cai­ta­tsa­ka­la­ma­bhya­dhā­yi | PaP-HT 25te'pi pra­yuṃ­ja­te hetuṃ satsatvaṃ yadi kevalaṃ | sa­tsa­di­tye­va sā­dhya­tva­vya­va­cche­do­'­sya tatkṛtaḥ || sā­dhya­la­kṣa­ṇa­vai­ka­lyā­tsa­tya­tva­sya pra­si­ddhi­taḥ | sa­da­naṃ­sa­tpra­mā hyatra satī sā yatra tanmataṃ || sa­tsa­tpra­me­ya­me­ta­cca prasiddhaṃ mā­na­vā­di­naḥ | saṃ­vi­nmā­tre­'­pi mānasya sva­rū­pe­sti pra­me­ya­tā || u­tpā­dā­di­sva­bhā­va­tvaṃ sattvaṃ sādhyaṃ tu yujyate | ta­syā­pra­si­ddhi­taḥ sā­dhya­la­kṣa­ṇaṃ pra­ti­pa­tti­taḥ || e­va­mā­ca­kṣa­te ye'pi teṣāṃ syā­ddha­rmi­ṇaḥ kutaḥ | sā­dha­na­sya­vya­va­cche­daḥ pra­si­ddha­tve­na saṃ­ma­tā­t || vi­du­ṣā­ma­pra­yo­jya­tvā­ddha­rmi­ṇaḥ sā­dhya­si­ddha­ye | ta­sya­sā­dhyā­vi­nā­bhā­vā­bhā­vā­de­ve­ti tanmataṃ || hetuḥ kathaṃ prayojyaḥ syā­tke­va­laḥ sve­ṣṭa­si­ddha­ye | sā­dhya­syā­va­ca­ne te­nā­vi­nā­bhā­vā­pra­si­ddhi­taḥ || pra­stā­vā­dga­mya­mā­ne­na hetoḥ sādhyena buddhyate | vi­dva­dbhi­ra­vi­nā­bhā­vo­'­nu­kte­nā­pī­ti cenna vai || pra­stā­va­syā­rtha­yo­ri­ṣṭā­ni­ṣṭa­yo­ra­vi­śe­ṣa­taḥ | kvārthe he­tuḥ­pra­yu­kto­'­ya­mi­ti jñā­tu­ma­śa­kti­taḥ || ya­dye­ka­mu­kha­e­va syāt pra­stā­va­stryā­tma­kaṃ jagat | ka­tha­me­ta­di­ti praśne tadā hetuḥ sa tatra cet || na pṛ­ṣṭa­vi­pa­rī­tā­rthe he­to­rva­ca­na­saṃ­bha­vā­t | a­tryā­tma­ka­mi­daṃ vi­śvā­mi­ti sva­ya­ma­bhī­psa­tāṃ || tatra he­to­rvi­ru­ddha­tva­ni­śca­yā­tsā­dhya­tā na cet | ta­thā­tryā­tma­kaṃ si­ddhe­sta­sya syā­tsā­dhya­tā kutaḥ || yo hyagnau vi­ru­ddha­tvaṃ dhū­ma­va­ttva­sya budhyate | so­'­gnau­sā­dhye kathaṃ tasya na vi­dyā­tsa­tya­he­tu­tāṃ || na caivaṃ bu­dhya­mā­na­sya ghaṭate pra­ti­pā­dya­tā | pra­ti­pā­da­ka­va­dye­na hetustaṃ prati kevalaḥ || yatpṛṣṭaṃ pra­ti­pā­dye­na tatra hetuḥ pra­yu­jya­te | ya­dā­cā­rye­ṇa te­nā­syā­vi­nā­bhā­va­ga­ti­sta­thā || bha­va­tye­ve­ti cetsādhye ni­rdde­śo­pye­va­mā­ga­taḥ | pra­ti­pā­da­kṛ­taḥ pra­śna­vi­śe­ṣaḥ kvā­nya­thā­sya sa || u­tpā­dā­dyā­tma­kaṃ viśvaṃ kuta etaddhi niścitaṃ | iti pra­śne­pra­me­ya­tvā­di­ti he­to­rva­ca­sya­pi || prasiddhaḥ sā­dhya­ni­rde­śaḥ saṃ­baṃ­dhā­du­pa­va­rṇi­taḥ | e­te­nai­vai­ka­ni­rde­ṣṭu­ri­va bhi­nnā­da­pi sphuṭaṃ || tataḥ saṃ­kṣe­pa­taḥ­si­ddhaḥ sa­rve­ṣā­ma­vi­gā­na­taḥ | sā­dhya­sā­dha­na­ni­rde­śa­mā­tra­kaṃ na tu he­tu­vā­k || pratyakṣaṃ viśadaṃ jñānaṃ pramāṇaṃ jñā­na­mi­tya­pi | a­ka­laṃ­ka­va­co­ya­dva­tsā­dhya­sā­dha­na­sū­ca­kaṃ || pratyakṣaṃ ka­lpa­nā­po­ḍha­ma­bhrāṃ­ta­mi­ti kī­rti­vā­k | sa­da­kā­ra­ṇa­va­nni­tya­mi­ti yo­ga­va­co­'­pi ca || caitanyaṃ pu­ru­ṣa­sya syā­tsva­rū­pa­mi­ti sāṃ­khya­vā­k | e­va­mā­di­pa­rai­ri­ṣṭaṃ sve­ṣṭa­si­ddhi­ni­baṃ­dha­naṃ || sa­tsa­tsa­di­ti ta­dva­tsyā­tpa­tra­vā­kya­ma­nā­ku­laṃ |sva­sā­dhya­rthā­vi­nā­bhā­vi­sā­dha­na­syā­bhi­dhā­na­taḥ || u­tpā­dā­di­tra­yā­tma­tva­maṃ­ta­re­ṇa pra­me­ya­tā | na hi­kva­ci­tpra­si­ddhā­sti pra­mā­ṇa­va­la­taḥ satāṃ || no­tpā­da­vya­ya­ni­rmu­kta­mā­tmā­di­dra­vya­ma­sti naḥ | pra­me­yaṃ­nā­pi paryāyo dhrau­vya­mu­kto­'­sti kaścana || dra­vya­pa­ryā­ya­yo­rbhe­dā­bhe­dai­kāṃ­te­'­na­va­sthi­teḥ | śrī­ma­tsa­maṃ­ta­bha­drā­ryai­yu­kti­vi­dbhi­sta­tho­kti­taḥ || dra­vya­pa­ryā­ya­yo­rai­kyaṃ ta­yo­ra­vya­ti­re­ka­taḥ | pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣā­cca śā­kti­ma­ccha­kti­bhā­va­taḥ || saṃ­jñā­saṃ­khyā­vi­śe­ṣā­cca sva­la­kṣa­ṇa­vi­śe­ṣa­taḥ | pra­yo­ja­nā­di­bhe­dā­cca ta­nnā­nā­tvaṃ na sarvathā || PaP-HT 26tatra dravyaṃ tā­va­da­nva­yi­ta­de­ve­da­mi­tya­vā­dhi­ta­pra­tya­bhi­jñā­sa­ma­dhi­ga­myaṃ pa­ryā­yo­vyā­vṛ­tā­kā­ra­sva­bhā­vaḥ sa bhedapra­tya­ya­sa­ma­dhi­ga­myaḥ­ka­thaṃ­ci­tta­yo­rai­kya­ma­vya­ti­re­kā­t yayostu naikyaṃ na­ta­yo­ra­vya­ti­re­kaḥ yathā hi­ma­va­dviṃ­dhya­yo­ra­vyati­re­ka­śca­dra­vya­pa­ryā­ya­yo­sta­smā­tta­yo­rai­kya­mi­ti ke­va­la­vya­ti­re­kī he­tuḥ­na­nu cai­kya­ma­vya­ti­re­ka eva sa eva hetuḥ ka­tha­mu­pa­pa­nnaḥ­syā­tsā­dhya­sa­ma­tvā­di­ti na maṃtavyaṃ ka­thaṃ­ci­ttā­dā­tmya­syai­kya­sya­sā­dhya­tvā­t pa­ra­spa­ra­ma­śa­kya­vi­ve­ca­natva­syā­vya­ti­re­ka­sya­sā­dha­na­tvā­t tasyā sā­dhya­sa­ma­tvā­bhā­vā­t pa­ra­spa­raṃ­vya­ti­re­ca­naṃ­vya­ti­re­kaḥ­, ta­da­bhā­va­stva­vya­ti­re­kaḥ sa­ca­śa­kya­vi­ve­ca­na­me­ve­ti kathaṃ sā­dhya­sa­ma­tvaṃ na­cai­va­ma­si­ddho­he­tuḥ ka­sya­ci­jjī­vā­di­dra­vya­sya sva­pa­ryā­ye­bhyo jñā­nā­di­bhyaḥ pa­ra­dra­vya­pa­ryā­yāṃ­ta­rā­ṇi sva­pa­ryā­yā­ṇāṃ­ca jñā­nā­dī­nāṃ­dra­vyāṃ­ta­raṃ ne­tu­ma­śa­kya­tva­sya­pa­ra­spa­ra­ma­śa­kya­vi­ve­ca­na­tva­sya dravyaparyā­ya­yoḥ­su­pra­si­ddha­tvā­t anyathā jñā­nā­di­pa­ryā­yā­ṇāṃ jī­va­pa­ryā­ya­tvā­yo­gā­tjī­vā­di­dra­vya­tva­sya ca ta­ddra­vya­tva­vi­ro­dhā­t nanu sa­tya­pi­dra­vye ta­tpa­ryā­yā­ṇā­mu­tpā­dā­t u­tpa­nnā­nāṃ ca vi­nā­śā­tka­tha­ma­śa­kya­vi­ve­ca­na­tvaṃ si­ddha­mi­ti tu na śaṃka­nī­yaṃ­pa­ryā­yā­ṇā­mu­tpā­da­vi­nā­śā­bhā­ve pa­ryā­ya­tvā­yo­gā­tte­ṣā­mu­tpā­da­vya­ya­la­kṣa­ṇa­tvā­t dra­vya­sya­dhrau­vya­la­kṣa­ṇa­tva­va­t || PaP-HT 27sa­mu­de­ti vi­la­ya­mṛ­ccha­ti bhāvo ni­ya­me­na pa­rya­ya­na­ya­sya­no­de­ti no vi­na­śya­ti bhā­va­na­yā­liṃ­gi­to nityaṃ || PaP-HT 28iti va­ca­nā­t | na ca kā­lā­bhe­do­'­śa­kya­vi­ve­ca­na­tvaṃ­e­ka­kā­la­va­rti­nāṃ nā­nā­rthā­nā­ma­ti­pra­saṃ­gā­t tataḥ kā­lā­bhe­de­sa­tya­pi dra­vya­pa­ryā­yo­rnā­śa­kya­vi­ve­ca­na­tvaṃ ya­tho­kta­la­kṣa­ṇaṃ­vi­ru­ddhya­te | de­śā­bhe­do­'­śa­kya­vi­ve­ca­namityapi vā­rtaṃ­vā­tā­ta­pā­dī­nā­ma­pi ta­tpra­saṃ­gā­t śā­strī­yo­de­śā­bhe­do­'­śa­kya­vi­ve­ca­na­tva­mi­ti cettarhi dra­vya­pa­ryā­ya­yosta­tka­tha­ma­si­ddhaṃ || nanu pa­ryā­yā­ṇāṃ rū­pā­dī­nāṃ­gha­ṭā­di­dra­vya­de­śa­tvā­t gha­ṭā­di­dra­vya­sya tu­svā­raṃ­bha­kā­va­ya­va­de­śa­tvā­t ta­tpa­dā­rthā­nta­ra­tva­si­ddhi­ri­ti cenna pra­mā­ṇā­bhā­vā­tgu­ṇa­gu­ṇi­nau kri­yā­kri­yā­vaṃ­tau jā­ti­ta­dvaṃ­tau vi­śe­ṣa­ta­dvaṃ­tau a­va­ya­vā­vā­ya­vi­nau ca pa­ra­spa­ra­taḥ pa­dā­rthāṃ­ta­ra­bhū­tau­bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tvā­t yau yau bhi­nna­pra­ti­bhā­sau tau tau­pa­ra­spa­ra­taḥ pa­dā­rthāṃ­ta­ra­bhū­tau yathā gha­ṭa­pa­ṭau­bhi­nna­pra­ti­bhā­sau tau i­tya­nu­mā­na­sa­dbhā­vā­nna pra­mā­ṇā­bhā­va i­ti­ce­nna a­syā­nu­mā­na­sya vi­ru­ddha­tvā­t i­ṣṭa­vi­ru­ddha­sya­ka­thaṃ­ci­dā­rthāṃ­ta­ra­sya sā­dha­nā­tka­thaṃ­ci­dbhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tva­sya ka­thaṃ­ci­dā­rthāṃ­ta­re­ṇa­vyā­pta­tvā­t sarvathā bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tva­sya he­tu­tve­pu­na­ra­si­ddho hetuḥ dṛ­ṣṭāṃ­ta­śca sā­dhya­sā­dha­na­vi­ka­laḥ pra­tī­ya­te­gha­ṭa­pa­ṭa­yoḥ sarvathārthāṃ­ta­ra­tva­sya sā­dhya­sya­sa­rva­thā­bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tva­sya ca­sā­dha­na­dha­rma­syā­prā­tī­ti­ka­tvā­t | sa­ddra­vyā­dyā­tma­nā tayo ra­bhi­nna­tvā­da­bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­mā­na­tvā­cca | nanu ca­sa­ddra­vyā­dyā­tma­no­'­pi gha­ṭa­pa­ṭā­bhyāṃ bhi­nna­tvā­t kathaṃ te­na­ta­yorabhedaḥ syāt | a­bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tvaṃ vā, satvaṃ hi­pa­ra­sā­mā­nyaṃ sa­tsva­bhā­vaḥ dravyatvaṃ cā­pa­ra­sā­mā­nyaṃ­dra­vya­sva­bhā­vaḥ tathā pā­rthi­va­sva­bhā­vo­pi iti ka­tha­ma­sau­ta­to­nā­rthāṃ­ta­ra­bhū­ta­: syāditi kaścit so'pi na yu­kta­vā­dī­sa­tvā­da­rthītaratve ta­yo­ra­sa­tva­pra­saṃ­gā­tdra­vyā­di­sva­bhā­vā­ccā­tyaṃ­ta­bhe­de ta­yo­ra­dra­vyā­di­pra­sa­kteḥ | sa­ttā­saṃ­ba­dhā­t tayoḥ satvaṃ dra­vya­tva­saṃ­baṃ­dhā­tdra­vya­tvo­pa­pa­tteḥ­pā­rthi­va­tvā­di­saṃ­baṃ­dhā­tpā­rthi­va­tvā­di­vya­va­sthā­nā­nna­do­ṣai­ti cet ka­tha­ma­sa­taḥ sva­ya­ma­dra­vya­syā­pā­rthi­vā­de­śca | ta­da­tyaṃ­ta­bhi­nna­sa­tvā­di­saṃ­baṃ­dhā­da­pi sa­dā­di­rū­pa­tā yu­ktā­sva­ra­vi­ṣā­ṇā­de­ra­pi tatprasaṃgāt | prā­ga­sa­dā­deḥ­sa­ttā­di­saṃ­baṃ­dhā­t sa­dā­di­rū­pa­tve pra­dhvaṃ­sā­bhā­va­sya­sva­kā­ra­ṇa­vyā­pā­rā­tprā­ga­bhū­ta­sya ta­da­naṃ­ta­raṃ bha­va­taḥ­sa­ttā­di­pra­saṃ­gaḥ | tasya tadāpi sa­ttā­di­saṃ­baṃ­dhā­saṃ­bha­vā­t na­ta­tpra­saṃ­ga i­ti­ce­tta­di­daṃ jā­ḍya­vi­jṛṃ­bhi­taṃ­, ā­kṣe­pa­syai­va­pa­ri­hā­ra­ta­yā vya­va­hā­rā­t prā­ga­sa­taḥ sa­ttā­saṃ­baṃ­dhā­tsa­tve­'­pi­pra­dhvaṃ­sā­bhā­va­sya sa­ttā­saṃ­baṃ­dhaḥ kasmānna bha­va­ti­, ta­taḥ­sa­tvaṃ ce­tyā­kṣe­paḥ tasya sa­ttā­saṃ­baṃ­dhā­saṃ­bha­vā­t iti sa e­va­pa­ri­hā­raḥ ka­tha­ma­ja­ḍai­ra­bhi­dhī­ya­te sādhyameva ca sā­dha­naṃ­ku­ta­sta­sya sa­ttā­saṃ­baṃ­dhā­bhā­vaḥ sa­ttā­saṃ­baṃ­dhā­bhā­vā­di­ti ku­taḥ­sa­ttā­saṃ­baṃ­dha­la­kṣa­ṇa­sa­tvā­bhā­vaḥ sattāsaṃ­baṃ­dhā­bhā­vā­di­ti­vā yadiḥ punaḥ prā­ga­sa­tvā­da­vi­śe­ṣe­'­pi gha­ṭa­pa­ṭa­yo­re­va­sa­ttā­saṃ­baṃ­dhaḥ ta­nni­mi­ttaṃ ca sattvaṃ tathā pratīteḥ na punaḥ pra­dhvaṃ­sā­bhā­va­sya ta­da­bhā­vā­di­ti­ma­taṃ tadā ka­thaṃ­ci­tsa­ttā­di­tā­da­tmyā­t sa­ttā­di­vya­va­hā­ro ghaṭapa­ṭa­yo­ri­ti nai­kāṃ­te­na satvādi tato bhinnaṃ ye­na­sa­ddra­vyā­tma­nā gha­ṭa­pa­ṭa­yo­ra­bhe­daḥ­ka­thaṃ­ci­da­bhi­nna­pra­ti­bhā­sa­tvaṃ vā na syā­tsā­dhya­sā­dha­na­vai­ka­lyaṃ vā dṛ­ṣṭāṃ­ta­sya tato na­dra­vya­pa­ryā­yo­rbhe­dai­kāṃ­ta­sā­dha­naṃ ni­ra­va­dya­ma­sti ya­ta­sta­yoḥ­pa­dā­rthaṃta­ra­tva­si­ddhau­śā­strī­ya­de­śa­bhe­da­la­kṣa­ṇa­śa­kya­vi­ve­ca­na­tvo­pa­pa­tteḥ­a­śa­kya­vi­ve­ca­na­tva­ma­vya­ti­re­ko he­tu­ra­si­ddhaḥ śakyeta na­cā­ya­ma­nai­kāṃ­ti­ko viruddho vā sarvadā vi­pa­kṣe­vṛ­ttya­bhā­vā­t iti si­ddha­tye­vā­to he­toḥ­ka­thaṃ­ci­ddra­vya­pa­ryā­ya­yo­rai­kyaṃ ta­thā­"­dra­vya­pa­ryā­ya­yo­re­kyaṃ pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣā­t yayostu naikyaṃ natayoḥ pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣaḥ­, yathā sa­hya­viṃ­dhya­yoḥ pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣa­śca dra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ­ta­smā­dai­kya­mi­tya­pi vya­ti­re­kī­he­tuḥ nanu ca ko­yaṃ­pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣo­nā­ma yadi pū­rva­vi­nā­śā­du­tta­ro­tpā­da­sta­dā vā­dya­si­ddhaḥ­ni­ra­nva­ya­vi­nā­śā­tyaṃ­tā­pū­rvo­tpā­da­yoḥ syā­dvā­di­nā­ma­ni­ṣṭa­tvā­t | a­tha­pū­rva­sya ti­ro­bhā­vā­du­tta­ra­syā­vi­rbhā­va­sta­dā­pi vā­dya­si­ddhaḥ­sa­rva­thā­sa­ta­sti­ro­bhā­vā­vi­rbhā­va­mā­trā­na­bhyu­pa­ga­mā­t e­te­na­svā­śra­yādbhi­nna­sva­bhā­vaḥ sa­ma­vā­yā­tta­tra va­rta­mā­naḥ­pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣa iti vā­dya­si­ddhaḥ pra­ti­pā­di­taḥ te­ṣāṃ­ta­thā­pya­na­bhyu­pa­ga­mā­t a­tha­pū­rvā­pa­ra­sva­bhā­va­tyā­go­pā­dā­nā­nvi­ta­sthi­ti­la­kṣa­ṇa­sta­dā­pra­ti­vā­dya­si­ddhaḥ sau­ga­ta­sāṃ­khya­yau­gā­nāṃ ta­thā­bhū­tapa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣā­si­ddheḥ iti ka­ści­tso­pi na yu­kta­vā­dī­pū­rvā­pa­ra­sva­bhā­va­tyā­go­pā­dā­nā­nvi­ta­sthi­ti­la­kṣa­ṇa­sya pariṇāma­vi­śe­ṣa­sya pra­mā­ṇa­taḥ si­ddha­tvā­t | tathā hi sarvaṃ va­stu­ya­tho­kta­pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣa­bhā­k satvāt sa­rva­thā­pya­pa­ri­ṇā­mi­ni sau­ga­tā­dī­ṣṭa­pa­ri­ṇā­me­na pa­ri­ṇā­mi­ni ca sa­tva­vi­ro­dhā­tta­dvi­ro­dha­śca a­rtha­kri­yā­vyā­ghā­tā­t ta­dvyā­ghā­ta­śca kramayau­ga­pa­dyā­sa­mbha­vā­t ta­da­saṃ­bha­va­śca­ni­ra­nva­ya­vi­na­śva­ra­ni­raṃ­śai­kāṃ­te de­śa­kā­la­kṛ­ta­kra­ma­sya­nā­nā­kā­rya­ka­ra­ṇa­śa­kti­nā­nātva­ni­baṃ­dha­na­yau­ga­pa­dya­sya ca­vi­ro­dhā­t sarvathā sa­dā­tma­ka­kū­ṭa­stha­va­tpa­ra­spa­ra­to­'­tyaṃ­ta­bhi­nna­dha­rma­dha­rmi­mā­tra­va­cca nahyatra de­śa­kṛ­taḥ kramaḥ pi­pī­li­kā­di­va­t nāpi kā­la­kṛ­to vā­bī­jāṃ­ku­rā­di­va­t saṃ­bha­va­tye­ka­syā­ne­ka­de­śa­kā­la­va­rti­no­ra na­bhyu­pa­ga­mā­t yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva ta­dai­va­saḥ "na de­śa­kā­la­yo­rvyā­pti­rbhā­vā­nā­mi­ha vi­dya­te­" i­ti­va­ca­nā­t nanu ca kṣa­ṇi­kai­ka­sva­la­kṣa­ṇā­pe­kṣa­yā de­śa­kā­la­vyā­ptya­bhā­vā­tbhā­vā­nāṃ mābhūt de­śa­kā­la­kṛ­taḥ kramaḥ sa­kṛ­de­kasyā­ne­ka­sva­bhā­vā­pe­kṣa­yā yau­ga­pa­dya­va­t saṃ­tā­nā­pe­kṣa­yā tusyāt ta­syā­ne­ka­sa­ha­kā­ri­kā­lā­pā­pe­kṣa­yā a­ne­ka­kā­rya­ka­ra­ṇayau­ga­pa­dya­va­t iti cenna saṃ­tā­na­sa­mu­dā­ya­yo­re­va­kra­ma­yau­ga­pa­dyā­bhyā­ma­rtha­kri­yā­kā­ri­tvā­t va­stu­tva­si­ddhi­pra­saṃ­gā­tsva­la­kṣaṇa­syā­va­stu­tā­pa­tteḥ | syā­dā­kū­taṃ­ya­da­nva­ya­vya­ti­re­kā­nu­vi­dhā­nā­tkra­ma­śaḥ­kā­ryo­tpa­tti­sta­tsva­la­kṣa­ṇaṃ kramaśaḥ kā­rya­kā­ri ya­thā­ka­sya­ci­jjā­gra­dvi­jñā­naṃ kra­ma­śaḥ­sva­pna­jñā­na­pra­bo­dha­jñā­nā­di­kā­ra­ṇaṃ kiṃ­ci­ttu­yu­ga­pa­tkā­rya­kā­ri ya­da­nva­ya­vya­tirekābhyāṃ yau­ga­pa­dye­na­kā­ryo­tpa­ttiḥ yathā pra­dī­pa­sva­la­kṣa­ṇaṃ­tai­la­śo­ṣa­ṇāṃ­dha­kā­rā­pa­na­yaṃ­kā­ra­ṇaṃ | na­cai­va­me­ka­syā­ne­kasva­bhā­vā­pa­tti­sta­sya­tā­dṛ­śai­ka­sva­bhā­va­tvā­t iti ta­da­sa­t kū­ṭa­stha­syā­pye­vaṃ­kra­mā­kra­ma­kā­rya­kā­ri­tvo­pa­pa­tteḥ śakyaṃ hi vaktuṃ śā­śva­ti­ko­bhā­vaḥ svā­nva­ya­vya­ti­re­kā­bhyāṃ kra­me­ṇā­kra­me­ṇa vānekaṃ kā­ryaṃ­prā­du­rbhā­va­ya­n tathā ta­nni­mi­ttaṃ | na­cā­ne­ka­sva­bhā­va­tvaṃ­ta­sya ta­thā­vi­dhai­ka­sva­bhā­va­tvā­t || nityasya ka­thaṃ­vya­ti­re­ka iti cet kṣa­ṇi­ka­sya kathaṃ | sa­ka­la­kā­la­ka­lā­vyā­pte­ri­ti cet | ni­tya­syā­pi­sa­ka­la­de­śā­vyā­pte­rvya­ti­re­ko­'­stu | na­nu­ni­tyā­dbhi­nna­kā­rya­syo­tpa­ttau de­śa­vya­ti­re­ka­syā­pi na saṃbhavaḥ ta­da­nu­tpa­ttau tu­ta­dde­śa­syai­va kāryasya sa­rva­do­tpa­tteḥ pra­tī­ti­vi­ro­dha iti cettarhi kṣa­ṇi­kā­dbhi­nna­kā­la­sya kā­ryo­tpā­de­vya­ti­re­kā­bhā­va­sta­da­bhā­va­e­va ta­dbhā­vā­t­, ta­da­bhi­nna­kā­la­syo­tpā­de kā­rya­tva­vi­ro­dhaḥ sa­ma­sa­ma­ya­va­rti­tvā­tsvā­tma­va­t | kṣa­ṇi­ka­la­kṣa­ṇe sva­kā­le­sa­ti bhavataḥ kā­lāṃ­ta­re­'­pi kā­rya­syā­nva­ya­va­t tadā tasminnasa­tya­bha­va­to vya­ti­re­kaḥ si­ddhya­tī­ti cet tarhi ni­tye­'­pi­sva­de­śe sati de­śāṃ­ta­re­'­pi bhavataḥ kā­rya­syā­nva­ya­va­t ta­trā­pya­sa­ti ta­syā­bha­va­to vya­ti­re­kaḥ siddhyet | na­cai­va­ma­na­bhi­ma­ta­de­śa­syā­pi kāryasya janma pra­sa­jya­te­ni­tya­vā­di­naḥ kṣa­ṇi­ka­vā­di­no­'­pi ta­da­na­bhi­ma­ta­kā­la­sya­ja­nma­pra­saṃ­gā­t | tataḥ sva­yo­gya­bhi­nna­kā­la­syo­tpa­ttau ni­tyā­da­pi­sva­yo­gyabhi­nna­de­śa­syo­tpa­tte­ra­laṃ pra­baṃ­dhe­na sa­rva­thā­kṣa­ṇi­ke­ta­ra­vā­di­noḥ pa­ra­spa­ra­ma­na­ti­śa­yā­t kṣa­ṇi­kai­kāṃ­ta­sya­ta­syā­nya­tra pra­paṃ­ca­to ni­rā­ka­ra­ṇā­cca na­pū­rvā­pa­ra­sva­bhā­va­vi­nā­śo­tpā­da­mā­tre­ṇa pa­ri­ṇā­me­na pa­ri­ṇā­mi­sa­rvaṃ vastu nā­pyā­vi­nā­bhā­vamātreṇa ni­tyai­kā­nte­ta­da­nu­pa­pa­tteḥ kū­ṭa­stha­syā­vi­rbhā­va­ti­ro­bhā­vo­tpa­ttau­ta­da­va­sthā­vi­ro­dhā­t a­ni­tya­tā­nu­ṣaṃ­gā­t ta­da­va­stha­yo­sta­du­pa­pa­ttau ta­ta­sta­yo­rbhe­da­ka­lpā­na­ti­kra­mā­tbhe­de ni­tya­syā­va­sthe­ti vya­pa­de­śa­si­ddhiḥ saṃ­baṃ­dhā­bhā­vā­t | a­va­sthā­va­sthā­va­dbhā­va­e­va saṃ­baṃ­dhai­ti­ce­t na ta­sya­bhe­dai­kāṃ­te sa­hya­viṃ­dhya­va­da­gha­ṭa­nā­t | etena dra­vya­sya­bhi­nne­na guṇādinā pa­ri­ṇā­me­na pa­ri­ṇā­mi­tvaṃ pra­tyā­khyā­taṃ­gu­ṇā­di­dra­vya­yoḥ sa­ma­vā­ya­syā­pi bhe­dai­kāṃ­te­ta­dva­da­nu­pa­pa­tte­ra­vi­śe­ṣā­t | de­śā­bhe­dā­tta­yoḥ saṃbaṃdha i­ti­ce­nna vā­tā­ta­pa­yo­rā­tmā­kā­śa­yo­rvā ta­tpra­saṃ­gā­tkā­la­bhe­dā­du­bha­yā­bhe­dā­cca sa tayori­tya­syā­pya­ne­nā­pā­staṃ | ta­yo­ra­vi­śva­gbhā­vā­du­pa­pa­nnaḥ saṃbaṃdhaḥ iti cet sa ya­di­de­śa­kā­lā­bhe­da eva tadā saeva doṣaḥ ta­to­nya­śce­tsva­bhā­vā­bhe­daḥ­, pra­ti­bhā­sā­bhe­do­, vya­pa­de­śā­bhe­do­, vā na­tā­va­tsva­bhā­vā­bhe­daḥ saṃ­bha­va­ti dravyasya gu­ṇā­de­śca­bhi­nna­sva­bhā­va­tvo­pa­ga­mā­t | pra­ti­bhā­sa­vya­pa­de­śā­bhe­do­'­pi na­yu­ktaḥ­, ta­syā­si­ddha­tvā­t | ka­thaṃ­ci­de­ka­dra­vyatā­dā­tmya­ma­vi­śva­gbhā­va iti cet syā­dvā­da­ma­ta­si­ddhiḥ­sai­vā­stu ga­tyaṃ­ta­rā­bhā­vā­t iti ya­tho­kta­pa­ri­ṇā­me­nai­va pariṇāmitvaṃ sattvasya vyāpakaṃ siddhaṃ ta­ta­sta­syai­va sā­dha­na­mi­ti­si­ddhaḥ pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣo hetuḥ dra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ ka­thaṃ­ci­dai­kyaṃ sā­dha­ya­ti | yathaiva hi dravyasya dra­vya­rū­pa­ta­yā sthitiḥ, pū­rvā­pa­ra­pa­ryā­ya­rū­pa­ta­yā tu nā­śo­tpā­dau pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣa­sta­thā pa­ryā­ya­syā­pi sva­rū­pe­ṇā­tma­lā­bho vi­nā­śa­śca dra­vya­rū­pa­ta­yā tu­sthi­ti­ri­ti ta­lla­kṣa­ṇaḥ pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣo­'­stye­va | ta­thā­dra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ ka­thaṃ­ci­dai­kyaṃ śa­kti­ma­ccha­kti­bhā­vā­t ya­yo­stu­nai­kyaṃ na tayoḥ śa­kti­ma­ccha­kti­bhā­vaḥ yathā sa­hya­vi­ndhya­yoḥ­śa­kti­ma­ccha­kti­bhā­va­śca dra­vya­pa­ryā­ya­yo­ri­ti vya­ti­re­kī­he­tu­ra­nya­thā­nu­pa­pa­tti­la­kṣa­ṇaḥ sādhyaṃ sā­dha­ya­ti | śa­kti­ma­ddhi dravyaṃ śaktayaḥ paryāyāḥ pra­tī­tā­e­va ta­dbhā­vaḥ­śa­kti­ma­ccha­kti­bhā­vaḥ si­ddho­nya­thā­nu­pa­pa­ttyā­tma­ko hetuḥ | na­cā­nya­thā­nu­pa­pa­tti­ra­si­ddhā ka­thaṃ­ci­dai­kya­maṃ­ta­re­ṇa­dra­vya­pa­ryā­ya­yo­rbhe­dai­kāṃ­te ta­da­bhe­dai­kāṃ­te ca­śa­kti­ma­ccha­kti­bhā­va­syāsaṃ­bha­vā­t | a­śa­kya­vi­ve­ca­na­la­kṣa­ṇa­pa­ri­ṇā­ma­vi­śe­ṣa­va­t | ta­thā­dra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ ka­thaṃ­ci­nnā­nā­tvaṃ saṃ­jñā­saṃ­khyā­la­kṣa­ṇapra­yo­ja­na­pra­ti­bhā­sa­bhe­dā­tku­ṭa­pa­ṭa­va­tśa­kra­pu­raṃ­da­rā­di­saṃ­jñā­bhe­de­na kalatraṃ dā­rā­i­tyā­di­saṃ­khyā­bhe­de­na jñā­nā­di­svala­kṣa­ṇa­bhe­de­na­tā­po­dyo­tā­di­pra­yo­ja­na­bhe­de­na spa­ṣṭā­spa­ṣṭā­di­pra­ti­bhā­sa­bhe­de­na­ca vya­bhi­cā­rī he­tu­ri­ti­ce­nna tasyāpi ka­thaṃ­ci­dbhe­da­maṃ­ta­re­ṇā­nu­pa­pa­dya­mā­na­tvā­tsa­rva­syai­kā­ne­ka­sva­bhā­va­tā­bi­ni­śca­yā­tsaṃ­jñe­ya­saṃ­khye­ya­sva­la­kṣya­pra­yo­jya­pra­ti­bhā­sya sva­bhā­va­bhe­dā­rpa­ṇā­yā­me­va­saṃ­jñā­di­bhe­da­vya­va­hā­ra­si­ddhe­ra­nya­thā­ti­pra­saṃ­gā­tta­to­'­na­va­dyaṃ dra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ ka­thaṃ­ci­dbhe­da­sā­dha­naṃ ka­thaṃ­ci­dai­kya­sā­dha­na­va­t na­cai­vaṃ­vi­ro­dha­vai­ya­dhi­ka­ra­ṇyā­di­dū­ṣa­ṇaṃ­, pra­mā­ṇa­si­ddha­yoḥ­ka­thaṃ­ci­dbhe­dā­bhe­da­yo­sta­da­go­ca­ra­tvā­t kva­ci­tsa­rva­thā­bhe­dā­bhe­da­yo­re­va vi­ro­dhā­di­vi­ṣa­ya­ta­yā­va­sā­yā­t | nanu ca­dra­vya­pa­ryā­ya­yo­rya­mā­tmā­na­mā­śri­tya bhedo yaṃcāśrityā­bhe­da­stau yadi tato bhinnau tadā bhe­da­e­va na hi­bhi­nnā­da­bhi­nna­ma­bhi­nnaṃ­nā­ma­nā­nā­bhā­ja­na­stha­kṣī­rā­da­bhi­nna­kṣī­rāṃ­ta­ra­va­t a­thā­bhi­nnau tathāpi na bhedaḥ taduktaṃ — PaP-HT 29yā­vā­tmā­nau sa­mā­śri­tya bhe­dā­bhe­dau­dva­yo­sta­yoḥ | tā­va­bhi­nnau tataḥ syātāṃ yadi bhe­da­sta­dā na kim || kiṃ bhinnau yadi tau bhedaḥ sa­rva­thā­ke­na vāryate | bhi­nnā­da­bhi­nna­yo­rbhe­dā bhi­nnā­rthā­da­bhe­da­va­t || PaP-HT 30iti sa e­va­ma­pyu­pā­laṃ­bho vastuni na bha­va­tye­va­sva­mi­thyā­vi­ka­lpa­yo­re­va ta­tsaṃ­bha­vā­t vastuno dra­vya­pa­ryā­yātma­no­rjā­tyaṃ­ta­ra­sya ta­daṃ­śa­yo­rdra­vya­pa­ryā­ya­yoḥ­ka­thaṃ­ci­dbhe­dā­bhe­dā­tma­noḥ pra­tī­ti­si­ddha­tvā­t naca ta­thā­pra­tī­tiḥ mithyā, bā­dha­ka­sya ta­dvi­pa­rī­ta­grā­hi­ṇaḥ pra­mā­ṇa­sya­ka­sya­ci­da­pya­saṃ­bha­vā­t ta­trā­na­va­sthā­de­ra­na­va­tā­rā­t tathā hi­dra­vya­pa­ryā­ya­yorya­mā­tmā­naṃ dra­vya­sva­bhā­va­mā­śri­tyā­bhe­daḥ­syā­dvā­di­nāṃ saṃmataḥ sa e­vā­bhe­do na pu­na­ra­nyo­trā­yaṃ­pa­ryā­ya­mā­tmā­na­mā­śri­tya ta­yo­rbhe­do vya­va­hri­ya­te sa­e­va­pa­ryā­yā­tmā bhedaḥ ta­to­nā­pa­ra i­tyā­hu­ra­ne­kāṃ­ta­vā­di­naḥ ta­to­nai­vā­bhe­dai­kāṃ­taḥ pra­sa­jya­te bhe­dai­kāṃ­to vā ta­thā­bhya­dhā­yi­i­tye­va­ma­pyu­pā­laṃ­bho na saṃ­bha­va­ti vastuni ta­thā­pra­tī­ti­si­ddha­tvā­dvā­dha­ka­syā­pya­saṃ­bha­vā­t | PaP-HT 31dra­vya­pa­ryā­yo­ścā­tra bhe­daḥ­syā­dvā­di­nāṃ mataḥ | dra­vyā­tmā­naṃ ya­mā­śri­tya sa e­vā­bhe­dai­tya­pi || pa­ryā­yā­tmā­na­mā­śri­tya paṃ­ca­bhe­daḥ­pra­kī­rtya­te | sa eva bheda i­tyā­hu­sta­tta­de­kāṃ­ta­tā kutaḥ || PaP-HT 32iti tata eva ca pra­tī­ti­si­ddha­tvā­dbā­dha­kā­bhā­vā­da­pi­śī­to­ṣṇa­spa­rśa­va­t dra­vya­pa­ryā­yo­rvi­ro­dho dhvastaḥ syāt ta­dva­dvai­ya­dhi­ka­ra­ṇyaṃ ca dhvastaṃ syāt tata e­vā­na­va­sthā­dhva­stā syāt dra­vya­rū­pe­ṇā­bhe­da­syai­va pa­ryā­ya­rū­pe­ṇa bhe­da­syai­vobha­ya­sva­bhā­ve vastuni vya­va­sthi­ta­tvā­tsu­na­yā­rpi­tai­kāṃ­tā­va­dhā­ra­ṇa­syā­pi a­ne­kāṃ­tā­pra­ti­ghā­ta­tvā­t | nanu ca pramāṇārpa­ṇā­da­ne­kāṃ­ta­e­va­na­yā­rya­ṇā­ccai­kāṃ­ta­e­ve­tya­pye­kāṃ­ta­e­va prasakta iti ce­nna­ta­syā­pya­pa­ra­na­ya­pra­mā­ṇa­vi­ṣa­ya­tā­yā­me­kāṃtā­tma­ka­tvā­ta­vya­va­sthi­tā­ne­kāṃ­to­pa­ga­mā­t ā­kāṃ­kṣā­kṣa­yā­de­va­vya­va­sthā­na­si­ddhe­ra­na­va­sthā­do­ṣā­bhā­vā­t | saṃ­ka­ra­ścadhvastaḥ syāt ta­yo­ryu­ga­pa­tprā­ptya­bhā­vā­t | vya­ti­re­ka­śca­pa­ra­spa­ra­vi­ṣa­ya­ga­ma­nā­bhā­vā­t | pra­ti­ni­ya­ta­sva­rū­pa­tvā­tsaṃ­śītirapi dhvastā | ta­thā­na­yo­rna­ya­pra­mā­ṇā­bhyāṃ su­ni­ści­ta­tvā­tta­thai­vā­pra­ti­pa­tti­ra­bhā­va­śca dhvastaḥ syāt yau­gā­bhi­ma­tasā­mā­nya­vi­śe­ṣa­va­t ci­trā­dvai­ta­vā­di­na­ści­tra­ve­da­na­va­t­, sāṃkhyasya sa­tva­ra­ja­sta­mo­ma­yai­ka­pra­dhā­na­va­tci­tra­pa­ṭa­va­ccā­pa­re­ṣāṃ nai­ka­syā­ne­ka­tvaṃ virodhaṃ bha­ja­te­nā­pi vai­ya­dhi­ka­ra­ṇyā­di­do­ṣa­mi­ti pra­ti­pa­tta­vyaṃ | taduktaṃ — PaP-HT 33tata eva vi­ro­dho­'­tra­vi­bhi­nnā­śra­ya­tā­pi vā | a­na­va­sthā­dya­pi dhva­staṃ­syā­tsā­mā­nya­vi­ro­dha­va­t || ci­tra­ve­da­na­va­ccā­pi­sa­tvā­dyā­tma­pra­dhā­na­va­t | ci­tra­va­stra­va­de­ka­syā­ne­ka­tvaṃ na­vi­ro­dha­bhā­k || itiPaP-HT 34evaṃ ca na sa­tsa­ttva­la­kṣa­ṇaṃ pra­me­ya­tvaṃ ni­tyai­kāṃ­tā­di­ṣu­kva­ci­da­pi sa­rva­thai­kāṃ­te saṃ­bha­va­ti pra­mā­ṇe­ne­va na­yai­ra­pi jā­tyaṃ­ta­ra­syā­ne­kāṃ­tā­tma­no vastunaḥ pra­ve­da­nā­t | ni­tya­tvā­dye­kāṃ­ta­pra­ve­da­ne­ta­tpra­ti­pa­kṣā­'­ni­tya­tvā­di­dha­rmā­ṇā­ma­ni­rāka­ra­ṇā­tta­tra te­ṣā­ma­pi gu­ṇī­bhū­tā­nāṃ sa­dbhā­vā­t e­tā­va­tai­va vi­pa­kṣe­vyā­vṛ­tti­ni­śca­ye­na hetoḥ pra­kṛ­ta­syā­nya­thā­nu­papa­nna­tā­pra­dhā­na­la­kṣa­ṇa­bhū­tā siddhā | tato yu­ktaṃ­sā­dhya­sā­dha­na­va­ca­naṃ saṃ­kṣe­pa­taḥ pa­tra­vā­kye ke­va­la­sya­he­to­ra­ti saṃ­kṣe­pa­to pra­yo­gā­pra­yo­gā­t­, sa­rva­thā­vi­cā­rā­sa­ha­tvā­t­, sā­dhya­ni­rde­śa­sa­hi­ta­syai­va he­toḥ­pra­yo­gā­rha­tva­sa­ma­rtha­nā­t­, taduktaṃ — PaP-HT 35tathā ca na pra­me­ya­tvaṃ­dhrau­vyai­kāṃ­tā­di­ṣu kvacit | na­yai­ra­pi gu­ṇī­bhū­tā­ne­kāṃ­ta­sya­pra­ve­da­nā­t || siddhā cai­tā­va­tā­he­to­ra­nya­thā­nu­pa­pa­nna­tā | pra­dhā­na­la­kṣa­ṇaṃ yu­ktā­sā­dhya­sā­dha­na­bā­k tataḥ || itiPaP-HT 36vi­śe­ṣā­śra­ya­ṇā­tka­sya ka­syā­va­ya­va­sya vacanaṃ pa­tre­pra­yo­ga­yo­gya­mi­ti u­dā­hri­ya­te | PaP-HT 37sā­dhya­dha­rma­vi­śi­ṣṭa­sya dha­rmi­ṇaḥ­sā­dha­na­sya ca | vacaḥ pra­yu­jya­te patre vi­śe­ṣā­śra­ya­to yathā || svāṃ­ta­bhā­si­ta­bhū­tyā­dya­tryaṃ­tā­tma­ta­du­bhāṃ­ta­bhā­k | pa­rāṃ­ta­dyo­ti­to­ddī­pta­mi­tī­taḥ svā­tma­ka­tva­taḥ || itiPaP-HT 38aṃta eva hyāṃtaḥ svā­rthi­ke­'­ṇi bhavati vā­na­pra­sthā­di­va­tprā­di­pā­ṭhā­ye­kṣa­yā sorāṃtaḥ svāṃtaḥ — ut tena bhā­si­tā­dyo­ti­tā bhū­ti­ru­dbhū­ti­ri­tya­rthaḥ sā ādyā yeṣāṃ te­svāṃ­ta­bhā­si­ta­bhū­tyā­dyā­ste­ca te aṃtāśca te udrūti­vi­nā­śa­dhrau­vya­dha­rmā i­tya­rthaḥ­, ta e­vā­tmā­naḥ tān ta­no­ti­i­ti svāṃ­ta­bhā­si­ta­bhū­tyā­dya­tryaṃ­tā­tma­ta­di­ti sādhyadha­rmaḥ­u­bhāṃ­tā vāk yasya ta­du­bhāṃ­ta­bhā­k vi­śva­mi­ti dharmo ta­sya­sā­dhya­dha­rma­vi­śi­ṣṭa­sya nirdeśaḥ u­tpā­dā­di­tri­svabhā­va­vyā­pi­sa­rva­mi­ti yāvat | parāṃto yasyeti parāṃtaḥ praḥ­sa­e­va dyo­ti­taṃ­dyo­ta­na­mu­pa­sa­rga ityarthaḥ te­no­ddī­ptā sā cāsau mi­ti­śca­tā­mi­taḥ svātmā yasya ta­tpa­rāṃ­tā­dye­ti­to­ddī­pta­mi­tīḥ ta­tsvā­tma­kaṃ­pra­mi­tiḥ prā­pta­sva­rū­pa­mi­ti yāvat tasya bhā­va­sta­ttvaṃ­pra­me­ya­tvaṃ ta­smā­tta­taḥ pra­me­ya­tvā­t ityarthaḥ pra­mā­ṇa­vi­ṣa­ya­sya­pra­me­ya­tvā­di­ti etasya sā­dha­na­sya cānya­thā­nu­pa­pa­nna­tva­ni­ya­ma­ni­śca­ya­la­kṣa­ṇa­syo­kta­nyā­ye­na­sa­ma­rpi­ta­sya vacanaṃ yatreti vi­śe­ṣā­śra­ye­ṇa pra­yu­jya­te­, dṛṣṭāṃtopa­da­rśa­nā­bhā­ve­'­pi­he­to­rga­ma­ka­tva­sa­ma­rtha­nā­t | tathā tra­ya­śca­tvā­raḥ paṃca ṣa­ḍā­da­yo­vā pa­tra­vā­kye­'­va­ya­vāḥ­syuḥ niyama­syā­vya­va­sthā­nā­di­tye­ta­da­bhi­dhī­ya­te | PaP-HT 39ci­trā­dya­daṃ­ta­rā­ṇī­ya­mā­re­kāṃ­tā­tma­ka­tva­taḥ |yaditthaṃ na taditthaṃ na yathā kiṃ­ci­di­ti trayaḥ || ta­thā­ce­da­mi­ti pro­ktā­śca­tvā­ro­'­va­ya­vā­ma­tāḥ | ta­smā­tta­the­ti nirdeśe paṃca patrasya ka­sya­ci­t || ṣa­ḍā­da­yo­'­pi cai­vaṃ­syu­rni­ya­ma­syā­vya­va­sthi­teḥ | sā­dha­rmye­ta­ra­dṛ­ṣṭāṃ­tā­bhi­dhā­ne cayathā kvacit || PaP-HT 40ci­tra­me­kā­ne­ka­rū­paṃ ta­da­ta­tī­ti­ci­trā­te­kā­ne­ka­rū­pa­vyā­pya­ne­kā­tā­tma­ka­mi­tya­rthaḥ sa­rva­vi­śva­ya­di­tyā­di­sa­rvanā­ma­pā­ṭhā­pe­kṣa­yā yadaṃto vi­śva­śa­bdaḥ | ya­daṃ­to­sye­ti­ya­daṃ­ta i­ti­vṛ­tteḥ­, ya­daṃ­te­na rāṇīyaṃ śa­bda­nī­yaṃ vi­śva­mi­tya­rthaḥ ta­da­ne­nā­ne­kāṃ­tā­tma­kaṃ vi­śva­mi­ti pa­kṣa­ni­rde­śaḥ kṛtaḥ, ā­re­kā­saṃ­śa­yaḥ sāṃ­to­sye­tyā­re­kāṃ­taḥ prameyaḥ pra­mā­ṇa­pra­meya­saṃ­śa­ye­tyā­di­pā­ṭhā­pe­kṣa­yā sa ātmā svabhāvo ya­sya­ta­dā­re­kāṃ­tā­tma­kaṃ tasya bhā­va­sta­ttvaṃ ta­smā­di­ti­sā­dha­na­dha­rma­nirdeśaḥ yaditthaṃ na bhavati ya­cci­trā­nna­bha­va­ti taditthaṃ na bhavati ā­re­kāṃ­tā­tma­kaṃ na bhavati ya­thā­kiṃ­ci­nna kiṃcit ya­thā­cā­kiṃ­ci­t sa­rva­thai­kāṃ­tā­tma­kaṃ­ta­ttvaṃ pa­rā­bhyu­pa­ga­ta­mi­ti tra­yo­'­va­ya­vāḥ patre pra­yu­jyaṃ­te­ta­thā cedaṃ pra­me­yā­tma­kaṃ cedaṃ vi­śva­mi­ti­pa­kṣa­dha­rmo­pa­saṃ­hā­ra­va­ca­ne ca­tva­ro­va­ya­vāḥ pra­yo­ge­'­mī­dṛ­ṣṭāḥ ta­smā­tta­thā­ne­kāṃ­ta­vyā­pī­ti nirdeśe paṃ­cā­va­ya­vāḥ | pa­tra­vā­kya­sya ka­sya­ci­t ṣa­ḍā­da­yo­pi cai­vaṃ­pra­ti­pā­dyāḥ pra­ti­pā­dyā­śa­ya­va­śā­t syuḥ te­ṣā­mi­ya­ttayā­cā­va­dhā­ra­ṇa­syā­bhā­vā­t tanna sā­dha­rmya­dṛ­ṣṭāṃ­ta­sya­vai­dha­rmya­dṛ­ṣṭāṃ­ta­sya ca ga­mya­mā­na­syā­pi va­ca­ne­ṣa­ḍa­va­ya­vāḥ syuḥ | ya­thā­ni­tyaḥ śabdaḥ kṛ­ta­ka­tvā­tya­tkṛ­ta­kaṃ ta­da­ni­tyaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭaḥ ya­tpu­na­rni­tyaṃ­ta­da­kṛ­ta­kaṃ dṛṣṭaṃ ya­thā­kā­śaṃ kṛtakaśca śa­bdaḥ­ta­smā­da­ni­tya iti atraiva sā­dha­rmyo­pa­na­ye vai­dha­rmyo­pa­na­ye ca­kṛ­ta­kaḥ śabdaḥ, a­kṛ­ta­ka­stu na bhavatīti pra­yu­jya­mā­ne­sa­ptā­va­ya­vāḥ syuḥ ta­smā­da­ni­tyo nityastu na bhavati i­ti­ni­ga­ma­na­va­ca­ne­'­ṣṭau­, anityaḥ śabdo na tu nityaḥ, i­ti­pra­ti­jñā­dva­ya­va­ca­ne na­vā­va­ya­vāḥ syuḥ­kṛ­ta­ka­tvā­da­kṛ­ta­ka­tvā­bhā­vā­di­ti he­tu­pra­yo­ge daśāpi śrūyaṃte ga­mya­mā­nā­va­ya­va­pra­yo­ge pu­na­ru­kta­do­ṣā­bhā­vā­t­, pra­ti­jñā­dya­va­ya­va­pra­yo­ga­va­t pa­kṣa­dha­rmo­pa­saṃ­hā­ra­va­dvā­du­rā­śaṃ­kāvya­va­cche­da­sya phalasya sa­dbhā­vā­vi­śe­ṣā­t­, sarvatra ni­ṣpha­la­tvā­yo­gā­t­, ta­thā­vi­dha­pra­ti­pā­dyā­śa­ya­vi­śe­ṣa­saṃ­bha­vā­cca­, ya­ta­ścai­vaṃ ta­smā­tsā­dhyā­vi­nā­bhū­ta­sya sā­dha­na­syo­pa­da­rśa­naṃ pra­mā­ṇa­si­ddhaṃ­ta­da­bhā­ve sā­dhya­pra­si­ddheḥ­, paṃ­cā­va­ya­vā­dyu­pa­da­rśa­naṃ tu pareṣāṃ na pra­mā­ṇa­si­ddhaṃ­bo­dhyā­nu­ro­dha­mā­trā­de­ta­du­pa­da­rśa­nā­t evaṃ ca nai­kāṃ­ta­vā­di­nāṃ­pra­si­ddhā­va­ya­vaṃ vākyaṃ saṃ­bha­va­ti yat patrākhyāṃ la­bhe­ta­ta­du­ktaṃ — PaP-HT 41ta­taḥ­sā­dhyā­vi­nā­bhū­ta­sā­dha­na­syo­pa­da­rśa­naṃ |pra­mā­ṇā­si­ddha­me­ta­syā­bhā­ve sā­dhyā­pra­si­ddhi­taḥ || bo­dhyā­nu­ro­dha­mā­trā­ttu­śe­ṣā­va­ya­va­da­rśa­nā­t | pareṣāṃ na pra­mā­ṇe­na pra­si­ddhā­va­ya­vaṃ­va­ca iti || PaP-HT 42kiṃca yanmate varṇā api na vya­va­ti­ṣṭhaṃ­te pa­dā­nya­pi catasya vākyaṃ kutaḥ pra­mā­ṇā­t siddhyet yat pa­tra­la­kṣa­ṇe­na­ya­tho­kte­na sa­ma­nvi­taṃ syāt | nanu yaugānāṃ va­rṇā­da­yo­vya­va­ti­ṣṭhaṃ­ta eva ā­kā­śa­gu­ṇa­tve­na śabdānā­ma­bhyu­pa­ga­mā­t ta­dbā­dha­kā­bhā­vā­di­ti na saṃbhāvyaṃ ta­thā­bā­dha­ka­sa­dbhā­vā­t kiṃ tā­va­dbā­dha­ka iti ce­du­cya­te nā­kā­śa­gu­ṇaḥ śabdaḥ bā­hyeṃ­dri­ya­jñā­na­jñā­na­vi­ṣa­ya­tvā­tya evaṃ saevaṃ yathā sparśa tathā ca śa­bda­sta­smā­nnā­kā­śaguṇaḥ śabdaḥ iti nā­nya­thā­nu­pa­pa­tti­śū­nyaṃ sādhanaṃ | ga­ga­na­gu­ṇa­tve śabdasya ta­da­nu­pa­pa­tteḥ pa­ra­maṃ­ma­ha­tvā­di­va­t | gha­ṭā­kā­śa­saṃ­yo­gā­di­nā vya­bhi­cā­rī­daṃ sā­dha­na­mi­ti ce­nna­bā­hyeṃ­dri­ya­jñā­na­vi­ṣa­ya­tvā­si­ddheḥ a­tīṃ­dri­ya­yo­ri­vā­tīṃdvi­yeṃ­dri­ya­ka­yo­ra­pi saṃ­yo­ga­sya vi­bhā­gā­de­śca vā­ta­da­gha­ṭa­nā­t­, a­nya­thā­ti­pra­saṃ­gā­t taduktaṃ — PaP-HT 43varṇā na vya­va­ti­ṣṭhaṃ­te pa­dā­nya­pi ca­ya­nma­te | tasya vākyaṃ kutaḥ siddhyet yatpatraṃ la­kṣa­ṇā­nvi­taṃ || na śabdaḥ kha­gu­ṇo­bā­hya­ka­ra­ṇa­jñā­na­ga­tva­taḥ | spa­rśa­va­t kha­gu­ṇa­syai­vaṃ­pra­mā­ṇa­vyā­ha­ta­tva­taḥ || itiPaP-HT 44na ca mī­māṃ­sa­ka­syā­pi sa­rva­ga­tā­mū­rta­dra­vya­ni­tyai­kā­tma­ko­va­rṇo yujyate tasya bā­hye­ndri­ya­grā­hya­sva­bhā­va­tvā­t gha­ṭā­di­va­t | nā­kā­śe­na he­to­rvya­bhi­cā­raḥ ta­sya­bā­hyeṃ­dri­yā­grā­hya­sva­bhā­va­tvā­t kā­lā­di­va­tśu­ṣi­ra­syā­pyā­kā­śa­syānu­me­ya­tvā­t ta­tra­mū­rta­dra­vya­syā­bhā­ve ka­sya­ci­da­mū­rta­dra­vya­sya si­ddheḥ­tu­ccha­syā­bhā­va­syā­gha­ṭa­nā­t­, ni­rā­śra­ya­sya guṇāde­ra­nu­pa­pa­tteḥ pa­ri­śe­ṣā­dā­kā­śa­sya sā­dha­nā­t | śu­bhra­mā­kā­śaṃ­śyā­ma­laṃ ce­da­mi­ti pra­tya­yā­cca­kṣu­rgrā­hya­mā­kā­śa­mi­ti ce­nna­ā­lo­kāṃ­dha­kā­ra­yo­rā­kā­śa­tvo­pa­cā­rā­t tathā pra­tya­ya­sya bhāvān ta­tra­gha­na­dra­vyā­bhā­ve­'­sya ta­du­pa­cā­ra­he­tutvā­tta­yo­re­vā­kā­śa­dra­vya­tvo­pa­ga­me sva­ma­ta­vi­ro­dhā­t na­cā­nya­tkiṃ­ci­tsa­rva­ga­tā­mū­rta­ni­tyai­kā­tma­kaṃ dra­vyaṃ­bā­hyeṃ­dri­ya­grāhya­sva­bhā­vaṃ dṛṣṭaṃ yena vya­bhi­cā­rī­daṃ­sā­dha­naṃ syāt tataḥ pa­ṭa­va­nna tathā śabdaḥ | taduktaṃ — PaP-HT 45na ca­sa­rva­ga­tā­mū­rta­ni­tyai­kā­tmā­tra yujyate | va­rṇo­bā­hyeṃ­dri­ya­grā­hya­sva­bhā­va­tvā­d gha­ṭā­di­va­t || itiPaP-HT 46va­rṇa­vya­ti­ri­ktaṃ padaṃ vākyaṃ vā spho­ṭā­khya­mi­tya­pi na­saṃ­bha­va­ti grā­ha­kā­bhā­vā­t a­rtha­pra­ti­pa­ttya­nya­thā­nu­pa­patti­grā­hi­ke­ti cenna ta­syā­sta­ttva­taḥ­ka­thaṃ­ci­dva­rṇā­tma­ka­pa­da­vā­kya­he­tu­tvo­pa­pa­tteḥ­pa­ro­pa­ga­ta­spho­ṭa­syā­na­bhi­vya­kta­syā­rthapra­ti­pa­tti­he­tu­tva­vi­ro­dhā­t­, va­rṇai­sta­da­bhi­vya­kte­ra­pi­pra­tye­ka­ma­yo­gā­t­, va­rṇāṃ­ta­ro­ccā­ra­ṇa­vai­ya­rthyā­t­, pau­naḥ­pu­nye­na­vā­kyā­rtha bo­dha­nā­nu­ṣaṃ­gā­t sa­mu­di­tai­ra­pi­ta­da­bhi­vya­kte­ra­saṃ­bha­vā­t­, varṇānāṃ sa­mu­dā­yā­gha­ṭa­nā­t­, pū­rva­va­rṇa­śra­va­ṇā­hi­ta­saṃ­skā­ra­sya pra­ti­pa­ttu­raṃ­tya­va­rṇa­śra­va­ṇā­naṃ­ta­raṃ ta­da­bhi­vya­ktau­ta­thā­rtha­pra­ti­pa­tte­re­va siddheḥ spho­ṭa­pa­ri­ka­lpa­nā vai­ya­rthyā­t­, pra­tī­tya­ti­laṃ­ghanācca kra­ma­vi­śi­ṣṭa­va­rṇa­vi­śe­ṣe­bhya­e­vā­rtha­pra­tī­ti­sa­dbhā­vā­t te­ṣā­me­va pa­da­vā­kya­rū­pa­tvo­pa­pa­tteḥ | na­cā­ga­ma­mā­trā­t padavā­kya­spho­ṭa­pra­ti­pa­tti­sta­sya­pra­mā­ṇya­si­ddheḥ | na cā­nya­dgrā­ha­ka­ma­sti ya­ta­sta­dvya­va­sthā­ta­tva­taḥ syāt taduktaṃ — PaP-HT 47narte va­rṇā­tpa­daṃ nāma naca vā­kyaṃ­pa­dā­dṛ­te | sphoṭākhyaṃ grā­ha­kā­bhā­vā­t pa­re­ṣṭa­syā­sya tattvataḥ || PaP-HT 48yasya punaḥ syā­dvā­di­naḥ śa­bdā­tma­kaṃ bāhyaṃ vā­kyaṃ­pu­dga­la­rū­paṃ ci­dā­tma­kaṃ cāṃ­ta­raṃ­ga­mā­tma­sva­bhā­vaṃ pramāṇātsiddhyati tasya vākyaṃ patraṃ bha­ve­tpro­kta­la­kṣa­ṇe­nā­nvi­taṃ­, siddhe dharmiṇi vā­kye­ta­ddha­rma­syo­di­ta­la­kṣa­ṇa­sya parīkṣāvi­ṣa­ya­tva­gha­ṭa­nā­t | nanu cā­ne­kāṃ­ta­vā­di­no­'­pi vākyasya grāhakaṃ kiṃ pra­mā­ṇaṃ­ya­ta­sta­tsi­ddhi­ri­ti cet cidātmanoṃ­'­ta­raṃ­ga­sya­sva­saṃ­ve­da­na­pra­tya­kṣaṃ ta­dā­tma­rū­pa­tvā­tva­rṇa­pa­da­vā­kya­jñā­na­pa­ri­ṇa­to hyātmā bhāvato varṇaḥ pa­daṃ­vā­kyaṃ ca gīyate ta­ta­e­vā­rtha­pra­ti­pa­tti­gha­ṭa­nā­tliṃ­ga­jñā­nā­tma­ka­bhā­va­liṃ­gā­lliṃ­gi­pra­ti­pa­tti­va­t­, ca­kṣu­rā­di­jñā­nā­drū­pā­di­pra­tipa­tti­va­cca­, sa­rva­syā­ce­ta­na­syā­rtha­pra­ti­pa­tti­he­tu­vi­ro­dhā­t a­nya­tro­pa­cā­rā­tta­tkā­ra­ṇa­tvā­t ta­tkā­rya­tvā­cca ta­du­pa­cārasiddheḥ | ta­thā­bā­hya­syeṃ­dri­ya­pra­tya­kṣaṃ grāhakaṃ tata eva ta­tpu­dga­lā­tma­kaṃ­ta­da­nā­tma­ka­syeṃ­dri­ya­pra­tya­kṣa­grā­hya­tvā­nu­pa­pa­tte­ri­ti vi­cā­ri­ta­ma­nya­tra pra­paṃ­ce­na | taduktaṃ — PaP-HT 49bāhyaṃ śa­bdā­tma­kaṃ vā­kya­maṃ­ta­raṃ­gaṃ­ci­dā­tma­kaṃ | pu­dga­lā­tma­sva­rū­paṃ tu pra­mā­ṇā­dya­sya siddhyati || tatra vākyaṃ bhavet patraṃ ta­ttva­to­la­kṣa­ṇā­nvi­taṃ | siddhe dharmiṇi dharmasya pa­rī­kṣā­vi­ṣa­ya­tva­taḥ || itiPaP-HT 50svā­bhyu­pa­ga­ma­mā­trā­t sa­rva­thai­kāṃ­ta­vā­di­nāṃ vi­dya­mā­na­ma­pi­vā­kyaṃ dharmiṇaḥ sve­ṣṭā­rtha­sā­dha­na­tva­dha­rmā­dhi­ka­ra­ṇaṃ sva­sā­dhyā­rthā­vi­nā­bhā­vi­liṃ­ga­sya ka­sya­ci­da­pi a­nu­pa­pa­tteḥ­ta­da­bhi­dhā­nā­t sarvasya he­to­ra­si­ddha­tvā­cca | ta­du­cya­te — PaP-HT 51vākyaṃ sadapi nai­kāṃ­ta­pa­kṣe­sve­ṣṭā­rtha­sā­dha­naṃ | svā­sā­dhyā­rthā­vi­nā­bhā­vi­liṃ­ga­syā­nu­pa­pa­tti­taḥ || a­si­ddha­tvā­cca sa­rva­sya­he­to­sta­da­bhi­dhā­na­taḥ | kvā­rtha­si­ddhi­sta­thā­co­ktaṃ­ta­ttvā­rtha­ślo­ka­vā­rti­ke || tatra sva­rū­pa­to­'­si­ddho vā­di­naḥ­śū­nya­sā­dha­ne | sarvo he­tu­rya­thā bra­hma­ta­ttvo­pa­pla­va­sā­dha­ne || sattvādiḥ sarvathā sā­dhye­śa­bda­bhaṃ­gu­ra­tā­di­ke | syā­dvā­di­naḥ ka­thaṃ­ci­ttu­sa­rva­thai­kāṃ­ta­vā­di­naḥ || śa­bdā­vi­na­śva­ra­tve tu sā­dhye­kṛ­ta­ka­tā­da­yaḥ | he­ta­vo­'­si­ddha­tāṃ yāṃti bau­ddhā­deḥ­pra­ti­vā­di­naḥ || jainasya sa­rva­thai­kāṃ­te­dhū­ma­va­ttvā­da­yo­'­gni­ṣu | sādhyeṣu he­ta­vo­'­si­ddhāḥ pa­rva­tā­dau­ta­thā mitaḥ || śabdādau cā­kṣu­ṣa­tvā­di­ru­bha­yā­si­ddhai­ṣya­te | ni­śśe­ṣo­'­pi ta­thā­śū­nya­bra­hmā­dvai­ta­pra­vā­di­noḥ || vā­dya­si­ddho­bha­yā­si­ddhau ta­tra­sā­dhyā­pra­sā­dha­nau | sa­ma­rtha­na­vi­hī­naḥ syā­da­si­ddhaḥ­pra­ti­vā­di­naḥ || he­tu­rya­syā­śra­yo na syā­dā­śra­yā­si­ddha­e­va saḥ | sva­sā­dhye­na vi­nā­bhā­vā­bhā­vā­da­ga­ma­ko mataḥ || pra­tya­kṣā­deḥ pra­mā­ṇa­tve­saṃ­vā­di­tvā­da­yo yathā |śū­nyo­pa­pla­va­śa­bdā­dya­dvai­ta­vā­dā­va­laṃ­bi­nāṃ || saṃ­de­ha­vi­ṣa­yaḥ sarvaḥ saṃ­di­gdhā­si­ddhau­cya­te | ya­thā­ga­ma­pra­mā­ṇa­tve ru­dro­kta­tvā­di­rā­sthi­taḥ || sa­nna­pya­jñā­ya­mā­no­'­trā­jñā­tā­si­ddho­vi­bhā­vya­te | sau­ga­tā­de­rya­thā sarvaḥ sattvādiḥ sve­ṣṭa­sā­dha­ne || na ni­rvi­ka­lpa­kā­dhya­kṣā­da­sti­he­to­rvi­ni­śca­yaḥ | ta­tpṛ­ṣṭha­jā­dvi­ka­lpā­ccā­va­stu­go­ca­ra­taḥ kvacit || a­nu­mā­nāṃ­ta­rā­ddhe­tu­ni­śca­ye­vā­na­va­sthi­tiḥ | pa­rā­pa­rā­nu­mā­nā­nāṃ pū­rva­pū­rva­tra vṛttitaḥ || jñānaṃ jñā­nāṃ­ta­rā­dhya­kṣaṃ­ve­da­tā­ne­na­da­rśi­taḥ | sarvo he­tu­ra­vi­jñā­to­'­na­va­sthā­nā­vi­śe­ṣa­taḥ || a­rthā­pa­tti­pa­ri­cche­dyaṃ­pa­ro­kṣa­jñā­na­mā­dṛ­tāḥ | sarve ye te­pya­ne­no­ktā­svā­jñā­tā­si­ddhi­he­ta­vaḥ || pratyakṣaṃ tu pha­la­jñā­na­mā­tmā­naṃ vā­sva­saṃ­vi­daṃ | prāhurye ka­ra­ṇa­jñā­naṃ vyarthaṃ teṣāṃ ni­ve­di­taṃ || pra­dhā­na­pa­ri­ṇa­mi­tvā­da­ce­ta­na­mi­tī­ri­taṃ | jñā­naṃ­yai­ste kathaṃ na syu­ra­jñā­tā­si­ddha­he­ta­vaḥ || pra­ti­jñā­rthai­ka­de­śa­stu sva­rū­pā­si­ddha­e­va naḥ | śabdo nāśī vi­nā­śi­tvā­di­tyā­diḥ sā­dhya­saṃ­nni­bhaḥ || yaḥ sā­dhya­vi­pa­rī­tā­rthā­vya­bhi­cā­rī­su­ni­ści­taḥ | sa vi­ru­ddho­va­bo­ddha­vya­sta­thai­ve­ṣṭa­vi­ghā­ta­kṛ­t || satvādiḥ kṣa­ṇi­ka­tvā­dau ya­thā­syā­dvā­di­vi­dvi­ṣāṃ | a­ne­kāṃ­tā­tma­ka­tva­sya ni­ya­mā­tte­na sā­dha­nā­t || pārārthyaṃ ca­kṣu­rā­dī­nāṃ saṃ­ghā­ta­tvaṃ­pra­sā­dha­ye­t | teṣāṃ dra­vya­vi­va­rta­tva­me­va­mi­ṣṭa­vi­ghā­ta­kṛ­t || vi­ru­ddhā­nna ca bhi­nno­sau­sva­ya­mi­ṣṭā­dvi­pa­rya­ye | sā­ma­rthya­syā­vi­śe­ṣe­ṇa bhe­de­vā­ti­pra­saṃ­ga­taḥ || vi­vā­dā­dhyā­si­taṃ dhī­ma­ddhe­tu­kaṃ­kṛ­ta­ka­tva­taḥ | yathā śa­ka­ṭa­mi­tyā­di­vi­ru­ddho­'­ne­na darśitaḥ || yathā hi bu­ddhi­ma­tpū­rvaṃ ja­ga­de­ta­pra­sā­dha­ye­t | tathā bu­ddhi­ma­to he­to­ra­ne­ka­tvaṃ śa­rī­ri­tāṃ || sva­śa­rī­ra­sya kartātmā nā­śa­rī­ro­'­sti­sa­rva­thā | kā­rma­ṇe­na śa­rī­re­ṇā­nā­di­saṃ­baṃ­dha­si­ddhi­taḥ || yataḥ sādhye śa­rī­ri­tve dhī­ma­to­vya­bhi­cā­ri­tāṃ | ja­ga­tka­rtuḥ pra­pa­dye­ta tena hetuḥ ku­tā­rki­kaḥ­i­ti || PaP-HT 52ya­ta­ścai­va­ma­kṣa­pā­dā­deḥ sa­rva­thai­kāṃ­ta­vā­di­naḥ­sā­dhyā­rthā­vi­nā­bhā­vi­liṃ­gaṃ sarvathā na saṃ­bha­va­tya­si­ddha­tā­di­do­ṣadū­ṣi­ta­tvā­t tasmānna tasya pa­traṃ­saṃ­bha­va­da­rtha­ke pra­ti­ṣṭhā­pa­yi­tuṃ śakyaṃ ka­dā­ci­jjai­nā­n pra­ti­ta­du­ktaṃ — PaP-HT 53tato nai­vā­kṣa­pā­dā­deḥ pa­traṃ­saṃ­bha­va­da­rtha­kaṃ | pra­ti­ṣṭhā­pa­yi­tuṃ śakyaṃ jātu syā­dvā­di­naḥ­pra­ti || PaP-HT 54kuta iti cetPaP-HT 55ta­tta­tvā­dhi­ga­mo­pā­ya­pra­kā­śa­ra­hi­ta­tva­taḥ |i­tye­ta­sya pra­si­ddha­tvā­ddhe­to­ra­vya­bhi­cā­ra­taḥ || PaP-HT 56kaḥ pu­na­ra­sau ta­ttva­syā­dhi­ga­mo nā­me­ti­svā­rthā­kā­ra­vi­ni­śca­yaḥ su­ni­rvā­dha iti brū­maḥ­ni­rvi­ka­lpa­ka­da­rśa­na­syavi­ni­śca­ya­sya saṃ­śa­ya­sye­va­ta­ttvā­dhi­ga­ma­tvā­nu­pa­pa­tteḥ kṣa­ṇa­kṣa­ya­pra­da­rśa­na­va­tsvā­kā­ra­mā­tra­vi­ni­śca­ya­syā­pi tadbhāvāyo­gā­tve­dyā­kā­ra­vi­ni­śca­ya­vi­ra­he svā­kā­ra­vi­ni­śca­ya­syā­na­nu­bha­vā­tsva­saṃ­ve­da­na­syā­pi ve­dya­ve­da­kā­kā­rā­tma­naḥ pratīteḥ ta­thā­rthā­kā­ra­mā­tra­vi­ni­śca­ya­syā­pi­ta­ttvā­dhi­ga­ma­ttvā­gha­ṭa­nā­tsvā­kā­ra­vi­ni­śca­ya­maṃ­ta­re­ṇā­rthā­kā­ra­vi­ni­śca­ya­vi­ro­dhā­t | svā­rthā­kā­ra­vi­ni­śca­ya­syā­pi kā­lāṃ­ta­rā­dau sa­bā­dha­sya­ta­dvi­ro­dhā­t ma­rī­ci­kā­vi­ni­śca­ye to­ya­vi­ni­śca­ya­va­t­, de­śa­kā­lāṃta­rā­pe­kṣa­yā­pi suṣṭhu ni­rbā­dha­sya ta­thā­bhā­va­si­ddhe­ri­ti­pra­paṃ­ci­ta­tvā­da­nya­tra | taduktaṃ — PaP-HT 57ta­ttva­syā­dhi­ga­ma­stā­va­tsvā­rthā­kā­ra­vi­ni­śca­yaḥ |su­ni­rbā­dho­nya­thā tasya vya­va­sthā­nu­pa­pa­tti­taḥ || PaP-HT 58tarhi ka­sta­syo­pā­ya iti cet kathyate sā­ka­lye­na pra­mā­ṇaṃ­de­śa­to nayaḥ pra­ti­pa­ttu­sta­ttvā­dhi­ga­mo­pā­yaḥ pra­tī­ya­ta e­va­ta­sya śāstre vi­sta­ra­taḥ sa­ma­rthi­ta­tvā­t na­cā­sau­sa­rva­thai­kāṃ­ta­vā­di­nā­ma­kṣa­pā­dā­dī­nā­mu­pa­pa­tti­mā­skaṃ­da­ti teṣāṃ sveṣṭasya dṛ­ṣṭe­ṣṭa­bā­dhi­ta­tvā­t i­ti­ciṃ­ti­ta­prā­yaṃ­pra­paṃ­ca­to­'­nya­tra pa­rī­kṣā­da­kṣa­bu­ddhi­bhi­rla­kṣa­ṇī­yaṃ­, ta eva hi­saṃ­kṣe­peṇāpyuktaṃ la­kṣa­yi­tuṃ kṣamaṃte taduktaṃ — PaP-HT 59ta­syo­pā­ya punaḥ kā­rtsye­nai­ka­de­śe­na vāmataḥ | pra­ti­pa­ttuḥ pramāṇaṃ vā sannayo vā pra­tī­ya­te || na cā­sau­sa­rva­thai­kāṃ­ta­vā­di­nā­mu­pa­pa­dya­te | dṛ­ṣṭe­ṣṭa­vā­dha­nā­tte­ṣāṃ­sve­ṣṭa­sye­tya­pi ciṃtitaṃ || lakṣyaṃ pra­paṃ­ca­to­nya­tra­pa­rī­kṣā­da­kṣa­bu­ddhi­bhiḥ | saṃ­kṣe­pa­to­pyu­pa­kṣi­ptaṃ te hi­la­kṣa­yi­tuṃ kṣamāḥ || PaP-HT 60kaḥ pu­na­sta­ttvā­dhi­ga­mo­pā­ya­sya prakāśa iti cet pra­ti­pā­dyaṃ­pra­ti sā­dhu­śa­bdai­sta­sya sphuṭaṃ pra­da­rśa­naṃ prakāśaḥ | na­cā­kṣa­pā­dā­dī­nāṃ sarvathā ta­dvya­va­sthā­sti pra­mā­ṇa­vā­kyā­saṃ­bha­vā­t | ta­da­pya­bhā­ṇi — PaP-HT 61pra­kā­śa­sta­sya sadvācā pra­ti­pā­dyaṃ­pra­ti sphuṭaṃ | darśanaṃ na caiteṣāṃ ta­dvya­va­sthā­sti sarvathā || PaP-HT 62ta­da­ne­nai­kāṃ­ta­vā­di­nāṃ pa­tra­vā­kyaṃ­, na saṃ­bha­va­da­rtha­kaṃ­, ta­tta­ttvā­dhi­ga­mo­pā­ya­pra­kā­śa­ra­hi­ta­tvā­t i­tya­nu­mā­naṃ sa­ma­rthi­taṃ pra­ti­pa­tta­vyaṃ tathā pa­tra­vā­kyaṃ­gū­ḍha­ma­nya­ccā­rtha­gū­ḍhā­di vādinā tri­bhi­ra­bhi­hi­taṃ sa­pta­kṛ­tvo­vā ta­thai­ka­viṃ­śa­ti vā pa­ri­ṣa­tpra­ti­vā­di­bhyā­ma­vi­jñā­tā­rthaṃ­ya­dā tadā ta­de­vā­vi­jñā­tā­rthaṃ nāma ni­gra­ha­sthā­na­mā­yā­taṃ­ta­lla­kṣa­ṇa­syā­nva­yā­t tata eva cā­pra­ti­pa­tti­ni­gra­ha­sthā­naṃ­ta­ttva­to bha­ve­de­ta­sya yadā sva­pa­tra­vā­kya­syā­rthaṃ vyā­ca­ṣṭe­vā­di­pra­ti­vā­di­pa­riṣa­tpra­tyā­ya­nā­ya ta­dā­pi­va­ktu­rvi­pra­ti­pa­tti­rnā­ma ni­gra­ha­sthā­naṃ te­na­mi­thyā­rtha­pra­ti­pā­da­nā­t ta­tpra­ti­pā­di­tā­rtha­sya visaṃvā­di­tva­si­ddhe­ra­ne­kāṃ­te­na bā­dha­nā­t syā­dvā­di­bhiḥ­pa­ścā­tpa­tra­vā­kya­syā­ne­kāṃ­tā­rtha­sya sā­dha­ne­mi­thyā­tva­pra­tī­ti­rvi­pra­tipa­tti­ri­ti la­kṣa­ṇa­sya­bhā­vā­t vākchalaṃ vā­saṃ­bha­va­da­rtha­pa­ri­tyā­ge­nā­saṃ­bha­va­to­'­rtha­sya pa­ri­ka­lpa­nā­tna hi pramāṇa­ba­lā­nnai­yā­yi­kā­di­pa­ri­ka­lpi­taḥ pa­tra­vā­kye­saṃ­bha­va­nna­rthaḥ siddhaḥ pra­tya­kṣāṃ­di­ba­lā­da­ne­kāṃ­ta­syai­va­pra­si­ddheḥ pratyaṃkṣaṃ hi tāvat ba­hi­raṃ­ta­śca ta­ttvaṃ­bhā­vā­bhā­vā­tma­kaṃ vya­va­sya­ti sarvathā vi­ro­dhā­bhā­vā­tbā­dha­ka­ra­hi­taṃ jā­tu­ci­t ekāṃta­syā­sā­kṣā­tka­ra­ṇā­tta­thā­bhū­tā­ne­ka­dha­rmā­dhi­ṣṭhā­naṃ bhā­vaḥ­vi­śe­ṣa­ṇa­vi­śe­ṣyā­di­vya­va­hā­rā­nya­thā­nu­pa­pa­tte­ri­tya­nu­mā­nā­cca sarvaṃ bhā­vā­bhā­vā­tma­kaṃ siddhaṃ | ā­ga­mā­c ca­su­ni­rbā­dha­ka­pra­mā­ṇā­d iti pra­paṃ­ca­to ‘nyatra ta­ttvā­rthā­laṃ­kā­re­de­vā­ga­me ca proktam iha pa­tra­pa­rī­kṣā­yāṃ sadbhir a­va­ga­taṃ­vya­mi­ty alaṃ pra­paṃ­ce­na tad apy uktaṃ | PaP-HT 63tathā triḥ­sa­pta­kṛ­tvo­'­pi­pa­tra­vā­kya­mu­dī­ri­taṃ | vā­di­nā­gū­ḍha­ma­nya­ccā­vi­jñā­tā­rtha­mu­pā­ga­taṃ || pa­ri­ṣa­tpra­ti­vā­di­bhyā­ma­vi­jñā­ta­tva­sa­ddhi­taḥ |ta­ta­ścā­pra­ti­pa­ttiḥ syā­nni­gra­ha­sthā­na­maṃ­ja­sā || va­ktu­rvi­pra­ti­pa­tti­rvā­mi­thyā­rtha­pra­ti­pā­da­nā­t | vi­saṃ­vā­da­ka­tā­yo­gā­t ta­du­ktā­rtha­sya­ta­ttva­taḥ || syā­dvā­di­bhiḥ pu­naḥ­pa­tra­syā­ne­kāṃ­ta­sā­dha­ne | bha­ve­dvi­pra­ti­pa­tti­rvā­kcha­laṃ vā­la­kṣa­ṇā­nva­yā­t || taddhi saṃ­bha­va­to­'­rtha­sya pa­ri­tyā­ge­na­ka­lpa­naṃ | ya­da­saṃ­bha­va­to­rtha­sya pra­mā­ṇa­ba­la­ta­ścha­laṃ || na ceha saṃ­bha­va­nna­rtho­yau­gā­di­pa­ri­ka­lpi­taḥ |pra­tya­kṣā­di­ba­lā­tsi­ddha­sta­to­ne­kāṃ­ta­si­ddhi­taḥ || bhā­vā­bhā­vā­tma­kaṃ vastu ba­hi­raṃ­ta­śca­ta­tva­taḥ | pratyakṣaṃ ni­ści­no­tye­va sarvathā bā­dha­va­rji­taṃ || vā­sta­vā­ne­ka­dha­rmā­dhi­ṣṭhā­naṃ bhā­vo­vi­śe­ṣa­taḥ | vi­śe­ṣa­ṇa­vi­śe­ṣyā­di­vya­va­hā­ra­pra­si­ddhi­taḥ || si­ddha­mi­tya­nu­mā­nā­ccā­naṃ­ta­dha­rma­sa­mā­śri­taṃ |samastaṃ vastu ni­rbā­dhā­dā­ga­mā­cca pra­mā­ṇa­taḥ || iti pra­paṃ­ca­taḥ­pro­kta­ma­nya­tre­hā­va­ga­mya­tāṃ | sarvaṃ pa­tra­pa­rī­kṣā­yāṃ­sa­dbhi­ri­tyu­pa­ra­mya­te || PaP-HT 64tadevaṃ pa­tra­vi­cā­ra­pra­ka­ra­ṇa­pa­ri­sa­mā­ptau vi­ji­gī­ṣoḥ­syā­dvā­di­no vacanaṃ ca­tu­raṃ­gaṃ ni­rā­kṛ­tā­śe­ṣa­mi­dhyā­pra­vā­daṃ prasaraṃ śri­yā­sa­mya­gda­rśa­nā­di­la­kṣa­ṇa­yo­pā­ya­bhū­ta­yo­pa­me­yā­naṃ­ta­jñā­nā­di­la­kṣa­ṇa­la­kṣmī­pa­ryaṃ­ta­ta­yā­sa­dā ja­ya­tvi­ti jaya vā­de­nā­saṃ­śa­ya­ti — PaP-HT 65jī­yā­nni­ra­sta­ni­śśe­ṣa­sa­rva­thai­kāṃ­ta­śā­sa­naṃ | sadā śrī­va­rddha­mā­na­sya vi­dyā­naṃ­da­sya śāsanaṃ || PaP-HT 66sū­ktā­bhā­so bha­va­ti­bha­va­ta­stā­va­du­ttā­ra­he­tuḥsva­syā­nye­ṣāṃ gu­ru­ta­ma­ta­ma­śchi­cca mā­dhya­stha­bhā­jāṃ | ta­nma­tvai­vaṃ vi­pu­la­ma­ti­bhi­sta­tra­ya­tno vidheyonā­naṃ­dā­yā­khi­la­kha­la­dhi­yāṃ taṃ hi kaḥ ka­rtu­mī­śaḥ || PaP-HT 67i­ti­śrī­syā­dvā­da­pa­ti­vi­dyā­naṃ­da­svā­mi­vi­ra­ci­tā pa­tra­pa­rī­kṣā samāptā | śubhaṃ bhūyāt